در دوران نوجوانی و جوانی ، عوامل متعددی مانند جایگاه اجتماعی ، جنسیت ، نژاد و مقبولیت اجتماعی در عزت نفس افراد نقش دارند . از آن روی که رابطه ی فرد در این سنین با افراد جامعه بیشتر است و حرمت خود آنان در یک زمینه ی اجتماعی رشد می‌یابد،جایگاه فرد در یک گروه خاص عامل مهمی در رشد مفهوم ،حرمت خود به شمار می­رود(شجاعی،۱۲۸:۱۳۸۳).

۲-۲-۴-۲-عزت نفس تحصیلی

زمینه ی تحصیلی عزت نفس و ارزشیابی فرد از خودش در جایگاه دانش آموز یا دانشجو سر و کار دارد . باید توجه داشت که این موضوع ارزیابی توانایی تحصیلی و پیشرفت تحصیلی نیست و به راحتی نمی توان جایگاه تحصیلی فرد را مشخص کرد ، مگر این که فاصله ی او با دیگران را محاسبه نمود . اگر فرد خود را با معیارهایی مطلوب تحصیلی منطبق بداند و استانداردهای پیشرفت تحصیلی خود را برآورده سازد ، عزت نفس مثبتی دارد ؛ یعنی اگر ملاک یا معیار پیشرفت تحصیلی ، قبول شدن در یک سال تحصیلی باشد و وی بتواند به چنین معیاری دست یابد ، باید دارای عزت نفس تحصیلی مثبت باشد (اسلامی نسب ،۱۳۷۳).

۲-۲-۴-۳-عزت نفس خانوادگی

ارزیابی ‌و قضاوت فرد در جایگاه عضوی از خانواده را عزت نفس خانوادگی می‌گویند که در اثر تعامل فرد با اعضای خانواده در وی به وجود می‌آید . نوع رابطه ی متقابل فرد با پدر ، مادر وسایر اعضای خانواده و اینکه فرد تا چه اندازه توسط آن ها پذیرفته شده در چگونگی نگرش او نسبت به خودش مؤثر است وعزت نفس خانوادگی او را تعیین می­ کند (بیابانی ،۱۳۹۰).

عزت نفس خانوادگی ، احساسات و ادراکات افراد را به عنوان عضوی از خانواده منعکس می‌کند ، فرد وقتی که احساس می­ کند عضو با ارزشی از خانواده است ، وظیفه ی خود را به نحو احسن انجام می­دهد و به لحاظ محبت و احترامی که از خانواده دریافت می‌کند احساس امنیت کرده و عزت نفس مثبت در این زمینه پیدا می­ کند . به عبارتی این نوع اعتماد به نفس ، از عقاید فرد ‌در مورد خودش با عنوان عضوی از خانواده سرچشمه ‌می‌گیرد (فرگوسن^[۶۳] و مازین^[۶۴] ؛ ترجمه ی پارسا ، ۱۳۸۲) .

۲-۲-۴-۴-عزت نفس کلی

و در آخر عزت نفس کلی ؛ ارزیابی جامع تری از خود است و مبتنی بر ارزیابی فرد از خودش در همه زمینه هاست ، به ارزیابی و قضاوت فرد نسبت به کلیه ی ارزش های خود اطلاق می­ شود . این حیطه ی عزت نفس ، سایر حیطه ها را در خود دارد و در واقع به آن ها نوعی وحدت و یکپارچگی می بخشد . فردی که عزت نفس کلی مثبتی دارد از همه نظر خود را مطلوب و خوب می­داند . او نگرش مثبت خود را از واکنش مثبت اعضای خانواده ، همسالان و معلمین کسب نموده است . چنین فردی بهتر می‌تواند با مشکلات خود مقابله کند (اسلامی نسب ، ۱۳۷۳)

عزت نفس از جمله مفاهیمی است که ارتباط معکوس آن با افسردگی ، احساس تنهایی ، کم رویی و اضطراب به عنوان متغیرهای منفی و ارتباط مثبت با مفاهیمی چون احساس کارایی ، خوش بینی ، توانمندی و پیشرفت تحصیلی به عنوان متغیرهای مثبت گزارش شده است .

۲-۲-۵-نقش عزت نفس ‌در پیشرفت تحصیلی

یکی از عوامل مؤثر در پیشرفت تحصیلی عزت نفس است . به عبارتی منظور از عزت نفس آن است که افراد درباره ی خود چگونه فکر می‌کنند و چقدر از عملکردشان راضی هستند و به خصوص احساس آنان از نظر اجتماعی و تحصیلی درباره ی خود چگونه است . و به ارزیابی فرد از خود به عنوان محصل مربوط می شود ، این امر تنها ارزیابی ساده ای از توانایی وموقعیت نیست ، محصل اگر به تمام معیارهای موفقیت تحصیلی دست یابد عزت نفس او مثبت خواهد بود (حسینی طباطبایی و قدیمی مقدم ، ۲۰۰۷) .

برخی از پژوهشگران معتقدند که ارتباط مستقیم بین عزت نفس و موفقیت تحصیلی در دوره ی دانش آموزی بیشتر صادق است . چرا که در این دوره ، شایستگی اغلب فقط در گرفتن نمره ی بهتر خلاصه می­ شود ، ولی در محیط دانشگاه ضمن این که یک محیط آموزشی است ، یک محیط اجتماعی نیز هست و مسایل خاص خود از جمله زندگی خوابگاهی ، بی علاقگی به رشته تحصیلی و نگرانی نسبت به آینده ی حرفه ای را نیز به همراه دارد که همگی این ها نقش پیشرفت تحصیلی در ارتقای عزت نفس دانشجویان را به نسبت دانش آموزان کم رنگ تر می­ کند (زارع و دیگران ، ۱۳۸۶) .

به نظر می‌رسد پیشرفت تحصیلی و عزت نفس رابطه ی متقابلی دارند ؛ یعنی از طرفی ، داشتن عزت نفس موجب پیشرفت تحصیلی می شود ، زیرا خودباوری و تلقی مثبت از خویشتن در یادگیری و ایجاد انگیزش برای تحصیل اثر می‌گذارد و موجب پیشرفت تحصیلی می‌گردد . از طرف دیگر موفقیت های تحصیلی در رسیدن به مدارج بالا در کار آموزش ، موجب ارتقای عزت نفس می­ شود . به طور کلی پیشرفت های انسان در هر زمینه­ای و تجربه ی موفقیت ، احساس خودباوری و ارزشمندی در هر موردی باعث افزایش عزت نفس در او می­ شود (حسینی نسب و وجدان پرست،۱۳۸۱ : ۱۰۳).

نتایج مطالعه­ مولوی و همکاران در خصوص عوامل مؤثر بر انگیزش تحصیلی نشان داد ، عزت نفس یکی از عوامل مؤثر در افزایش انگیزه ی تحصیلی است . در واقع عزت نفس با تحت تأثیر قرار دادن شخص ، می ­تواند در صورت بالا بودن ، سبب انگیزه ی تحصیلی و در صورت پایین بودن سبب بی انگیزگی شود (مولوی و دیگران ، ۱۳۸۶) .

۲-۲-۶- دلگرمی وافزایش عزت نفس

دلگرمی اعتماد شخص و احساس ادراک فرد از خود را نیرو می بخشد و در نتیجه کلیدی برای رشد و پرورش شخصی است . نگرش و دید مثبت به خود از ابعاد بسیار مهم دلگرمی است و بازخورد مثبتی است که به جای نتیجه بر تلاش و پیشرفت متمرکز است . دلگرمی فرایندی است که بر منابع شخصی و توان بالقوه برای افزایش عزت نفس و پذیرش خود تأکید دارد . راز حل کردن مشکلات عزت نفس این نیست که به افراد ناسازگار اطمینان داده شود که آن ها روبه راه هستند . معمای عزت نفس این است که وقتی افراد دلگرم می‌شوند خود را فراموش کنند و زندگی کردن با دیگران را آغاز کنند . از آن پس عزت نفس به صورت مشکل وجود نخواهد داشت (پروچسکا^[۶۵] و نورکراس^[۶۶] ؛ ترجمه ی سید محمدی ، ۱۳۸۵) .

دلگرمی عزت نفس را افزایش می‌دهد و افراد به خاطر آنچه که هستند ، احساس ارزشمندی می‌کنند . وقتی این احساسات رشد می‌کند میل به همکاری و مسئولیت پذیری افزایش می‌یابد . بدون تردید جوانان و نوجوانانی که ارزشمندی و عزت نفس جالب توجهی دارند نسبت به همسالان خود در شرایط مشابه ، کارآمدی بیشتری از خود نشان می‌دهند (ترکاشوند،۱۳۸۰) .

دلگرم بودن و خوش بین بودن یک خودگویی مثبت در فرد ایجاد می‌کند ، ‌بنابرین‏ می‌توانیم ‌به این نتیجه دست یابیم که در اثر آموزش دلگرمی عزت نفس افراد ارتقا یافته ، زیرا عزت نفس یعنی ارزیابی هایی که افراد درباره ی خود دارند و حس ارزشمندی شخصی است . از سوی دیگر عزت نفس یک خود ارزیابی مثبت و جنبه ای بنیادی از تجربه و کیفیت زندگی فرد است (برنا و سواری ، ۱۳۸۹) .