افسردگی: تعریف مفهومی: ویژگی مشترک همه این اختلالات وجود غم است، احساس تهی بودن، یا تحریک پذیر خلق و خوی، همراه با تغییرات جسمی و شناختی است که به طور قابل توجهی ظرفیت فرد برای عملکرد تاثیر می‌گذارد (DSM-V).
تعریف عملیاتی: افسردگی در این مطالعه متغیر وابسته دوم است و میزان افسردگی بیمار با پرسشنامه افسردگی بک (BDI[19]) سنجیده می‌شود و هر بیماری از جامعه مورد مطالعه که در رتبه بندی این پرسشنامه در وضعیت ((نسبتا افسرده)) (نمره بین۳۰-۲۱) قرار گرفته بود در بین اعضای نمونه مورد مطالعه قرار گرفته شد.
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
۲-۱٫ پیش درآمد
اختلال سوء به مصرف مواد بیماری مزمن است که به ابعاد مختلف روانی اجتماعی و جسمانی زندگی فرد آثار سوء بر جای می‌گذارد. سوء مصرف مواد باعث ایجاد تغییراتی در عملکرد طبیعی مغز می‌شود که وابستگی، ولع، تحمل و خماری، و عود، از عوارض بعدی این تغییرات است. خماری و دردهای ناشی از تأخیر در رسیدن مواد فرد را تحت چنان فشار روحی و جسمی قرار می‌دهد که اغلب حتی دیگران و روابط خویش با آن ها نادیده گرفته و حتی سلامتی خود و دیگران را فدای یافتن و مصرف مواد می‌کنند. لذا این اختلال تمام زندگی فرد را تحت تاثیر قرار داده و بهزیستی فرد را به مخاطره می اندازد و او را از زندگی معمولی و همزیستی سالم با اجتماع دور می‌سازد (بروگلی[۲۰]، ۲۰۰۳).
سطح سلامت جسمانی و روانی سوء مصرف کنندگان مواد، پایین تر از جمعیت عادی و حتی بیماران مبتلا به امراض سخت و خطرناک طبی تخمین زده شده است (میلسون[۲۱] و همکاران،۲۰۰۴). بررسی‌ها برروی سبب شناسی این اختلال و شناخت دو بعد مهم وابستگی جسمانی و روانی در بیماران مبتلا روش‌های دارو درمانی و روان درمانی مختلفی را مطرح ساخته است اما آنچه که مسلم است ناتوانی هر یک از انواع این درمان‌ها در بهبود همه جانبه اختلال سوء مصرف وابستگی به مواد است. امروزه اعتقاد متخصصان بر کاربرد رویکردی التقاطی در درمان این اختلال است (گالانتر[۲۲] و کلبر[۲۳]، ۲۰۰۴).
به علت فراگیر بودن این اختلال درمانی جامع برای بازگرداندن فرد به زندگی عادی اش لازم است. کاربرد همزمان دارو درمانی و روان درمانی می‌تواند از جمله روش های درمانی جامع باشد.
الف- پیشینه نظری
۲-۲٫ اختلال سوء مصرف و وابستگی به مواد
۲-۲-۱٫ مبانی نظری
۲-۲-۱-۱٫ تاریخچه
مطالعاتی بر روی آثار باقی مانده از پیشینیان صورت گرفته نشان می‌دهد انسان از دیرباز به خصوصیت چنین موادی آشنا بوده است. قرن‌ها است که انسان به دلایل مختلف مواد مصرف کرده‌است. در ایران مصرف تریاک قرن‌ها عادی و رایج بوده و حتی اغلب خانواده ها مقدار زیادی را حل می‌کردند و به کودکان می‌خوراندند تا شب راحت بخوابند به حدی که کودکان نیز به آن مواد نیاز پیدا کرده و معتاد می شدند. تریاک قدیمی ترین و مشهورترین ماده مخدری است که اصل آن از کلمه یونانی تریاکا و از گیاه خشخاش به دست می‌آید. این گیاه ۲۵۰۰ سال قبل در مدیترانه کشت می شده است. سابقه این ماده را تا ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد هم ذکر می‌کنند. یکی از قدیمی ترین مواد مخدری است که در اغلب جوامع به ویژه کشورهای آسیایی به وسیله افراد مسن مصرف می شده است (فرجاد،۱۳۷۰؛ به نقل از خوراهله،۱۳۹۳).
اولین بار در سال ۱۸۰۴ مرفین برای رهایی از درد عملیات جراحی و دردهای بعد از عمل مورد استفاده قرار می‌گرفت. هروئین در سال ۱۸۹۸ برای اولین بار به صورت گرد سفید رنگ مورد استفاده قرار گرفت و توسط مسافران ایرانی از خارج وارد ایران گردید و گسترش یافت. اشاعه‌ی این ماده به قدری سریع صورت گرفت که در اندک مدتی کشور در ردیف مبتلایان قرار گرفت (مزرجی و عسگری،۱۳۷۹؛ به نقل از خوراهله).
۲-۲-۱-۲٫ تعریف و ویژگی‌ها
مفهوم وابستگی به مواد طی چند دهه گذشته درمانی رسمی و معمول پیدا کرده‌است. در سال ۱۹۶۱ سازمان جهانی بهداشت اصطلاح ((اعتیاد[۲۴])) را اصطلاحی غیر علمی اعلام و ((وابستگی دارویی[۲۵])) را به جای آن توصیه کرد (رستمی و حدادی،۱۳۸۴). بر اساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، اختلال وابستگی به مواد الگویی غیر انطباقی مصرف یک ماده است که به ناراحتی قابل ملاحظه ای از نظر بالینی منجر شده و با حداقل سه مورد از علائم زیر که درطول دو ماه روی می‌دهد تظاهر می‌کند:
۱٫ تحمل، که با هر یک از حالات زیر تعیین می‌شود:
a- نیاز بیمار به مقادیر بالاتر یک ماده برای رسیدن به حالت دلخواه
b- کاهش قابل ملاحظه تاثیر با ادامه مصرف همان ماده
۲٫ ترک که به هر یک از حالات زیر تعیین می‌شود:
a- سندرم ترک مشخص برای ماده
b- همان ماده و یا ماده ای مشابه برای رفع یا جلوگیری از علائم ترک مصرف می‌شود
۳٫ ماده غالبا با مقادیر بیشتر و دوره طولانی تر از آنچه مورد نظر است مصرف می‌شود.
۴٫ تمایل به ترک با تلاش‌های ناموفق (مثل مراجعه به پزشکان متعدد) برای کاهش یا کنترل مصرف ماده
۵٫ صرف وقت زیاد در فعالیت‌های لازم برای به دست آوردن، مصرف یا رهایی از آثار ماده
۶٫ کناره گیری از فعالیت‌های مهم اجتماعی، شغلی، تفریحی به خاطر مصرف ماده
۷٫ ادامه مصرف ماده، علی‌رغم آگاهی از مشکلات مستمر یا عود کننده جسمی یا روانشناختی که احتمالا از مصرف ماده ناشی شده یا در نتیجه آن تشدید می‌شود (مثل ادامه مصرف کوکائین علی‌رغم وجود افسردگی ناشی از کوکائین) (انجمن روانپزشکی آمریکا،۲۰۱۳).
در مجموع می‌توان کلیه موادی را که مورد سوء مصرف قرار می‌گیرند در ۴دسته افیون‌ها، محرک‌ها، توهم زاها، و مواد استنشاقی قرار داد (گالانتر و کلبر،۲۰۰۴).
۲-۲-۲٫ مواد مخدر
مواد خانواده تریاک[۲۶](یا اوپیودها) عبارتند از خود تریاک[۲۷] که از دانه‌های خشخاش گرفته می‌شود، و مشتقات آن عبارتند از مورفین، هروئین، کدئین و متادون. در قرن نوزدهم، از تریاک برای مداوای مشکلات پزشکی استفاده می شد زیرا می‌توانست بیمار را آرام کند، درد فیزیکی، و رنج پسیکولوژیک او را کاهش دهد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، هروئین و مورفین به وجود آمد، که از تریاک مشتق می شدند. اما خیلی زود معلوم شد که هر دوی آن ها به شدت اعتیادآور هستند زیرا بیمارانی که از هروئین و مورفین استفاده می‌کردند بعد از بهبود بیماری نمی‌توانستند از مصرف آن ها خودداری کنند. در طول جنگ جهانی دوم، آلمانی‌ها مشتق تازه ای از تریاک اختراع کردند که به متادون[۲۸] معروف شد. بر خلاف سایر مواد خانواده تریاک، می‌توان متادون را از طریق دهان مصرف کرد (به جای تزریق) و مدت بیشتری نیز در بدن دوام می آورد. در حال حاضر، هروئین[۲۹] پر مصرف ترین ماده خانواده تریاک است. معتادان هروئین را به صورت پودر می خرند و مستقیما به رگ تزریق می‌کنند. در مقابل، از متادون به صورت یک جایگزین برای هروئین استفاده می‌شود و سوء مصرف کنندگان هروئین، وقتی به آن دسترسی ندارند، از متادون استفاده می‌کنند. علت درجه دوم بودن متادون، از لحاظ اهمیت، این است که شروع آن آرام تر و اثر آن ضعیف تر است.
