۲-۲-۵-۳ مکتب شناختی:

روانشاسان شناختی این نکته را مطرح کرده ­اند که مکتب رفتارگرایی، نقش شناختی فرد را در فرایند آفرینندگی مورد توجه قرار نداده­است، در حالی که از نظر مکتب شناختی، فرد در داد و ستد با محیط فرد اطلاعاتی کسب می‌کند و نحوه دریافت سازماندهی انبار کردن و به کار گرفتن اطلاعات، مسیر و کیفیت و محصول اندیشیدن او را تعیین می­ کند. بویژه نحوه جذب اطلاعات جدید و سازگاری ذهن با اطلاعات جدید اهمیت خاص دارد. آزمایش­های گوناگون نشان داده ­اند که افراد سازگاری ذهن با اطلاعات جدید اهمیت خاص دارد. آزمایش­های گوناگون نشان داده ­اند که افراد خلاّق طبقات ادارکی گسترده ­تر از محیط می گیرند و یا می‌توانند تولید کنند.

به نظر این مکتب گستردگی طبقه ادارکی یکی از مشخصات بارز افراد خلاّق است. یکی از دانشمندان طرفدار این نظریه این ویژگی را به شیوه ­های اندیشیدن ارتباط می­دهد که از بین آن ها ‌می‌توان وابستگی و عدم وابستگی به زمینه، فراخی و محدودیت حیطه ادارک و یکنواختی و برجستگی را نام برد. ویژگی اساسی این شیوه ­های اندیشیدین این است که فرد به شیوه­ای گسترده به محیط می­نگرد و در باره­ی آن می­اندیشید و یا روی بخش­های خاصی از آن متمرکز می­ شود. همچنین حذف و سانسور شناختی در افراد خلاق کمتر صورت ‌می‌گیرد. از سوی دیگر توجه گسترده به محیط سب می­ شود که فرد در آن واحد با عناصر متعددی سرو کار داشته­باشد، به اشتباه کردن و تغییر نظر در رفتار عادت کند و در نتیجه انعطاف پذیری ذهنی بیشتری داشته­باشد و بتواند دل به دریا بزند و راه حل­های مختلف را آزمایش کند. (بهروزی، ۱۳۸۰).

۲-۲-۶ ویژگی­­های افراد خلاق

ویژگی های خلاقیت در افراد، به سه دسته شناختی، انگیزشی و شخصیتی تقسیم می­شوند (پیر خائفی، ۱۳۸۱) که در ادامه به شرح هر یک از آن ها می پردازیم:

۲-۲-۶-۱ ویژگی­های شناختی افراد خلاق

ویژگی­های شناختی خلاقیت عبارتند از: هوشی، سیاسی، انعطاف پذیری، ابتکار، بسط، ترکیب و تحلیل.

۲-۲-۶-۲ ویژگی­های انگیزشی افراد خلاق

ویژگی­های انگیزش افراد خلاق عبارتند از انگیزه و عاطفه (ایمانی و همکاران، ۱۳۸۹). «آبراهام مازلو^[۷۵]» (بی تا) در نظریه انگیزشی خود اظهار داشت که افراد در جهت خود شکوفایی تلاش و حرکت ‌می‌کنند، ولی وقتی ‌در مورد میزان افراد خود شکوفا تحقیق کرد، کمتر از یک درصد از افراد را خود شکوفا یافت. این تمایز بین تمایل به خودشکوفایی و پایین بودن تعداد افراد خودشکوفا او را بدین نتیجه رساند که افراد خود شکوفا دارای ویژگی­هایی هستند که دیگران ندارند.«مازلو» پس از تحقیق و بررسی، ویژگی­های کلی افراد خلاق و خود شکوفا را به شرح زیر بیان کرد.

۱)ادارک بسیار کارآمد از واقعیت، آن ها دنیا را چنان که هست می بینند، بدون پیش داوری یا قضاوت قبلی.

۲)پذیرش خود، دیگران و طبیعت به طور کلی.

۳)خود انگیختگی، سادگی و طبیعی بودن.

۴)تمرکز روی مشکلات به جا بی­تمرکز روی خود.

۵) نیاز به استقلال و داشتن حریم شخصی

۶)احساس درک تازه و مداوم از جهان اطراف خود

۷)تجربه ­های عرفانی

۸)علاقه اجتماعی

۹) روابط بین فردی، روابط دوستی افراد خود شکوفا شدیدتر و عمیق تر از روابط مردم عادی است.

۱۰) خلاق بودن، افراد خود شکوفا در همه فعالیت­های خود انعطاف­پذیر، خود انگیتخه و مشتاق اشتباه کردن هستند.

۱۱)ساختار منش دموکراتیک، قادرند در ارتباط با هر فردی با روشنی و تواضع ارتباط برقرار سازند.

۱۲)مقاومت در برابر فرهنگ پذیری، در واقع آنان به وسیله ماهیت درونی خودشان اداره می­شوند و نه به وسیله فرهنگ.

این ویژگی­ها در مواردی با هم وجه مشترک دارند، به طور کلی به نظر می­رسد که ویژگی انسان­های خودشکوفا به استقلال و اعتماد به نفس است. آن ها پذیرایی خود و دیگران هستند و مهم­تر از همه پذیرایی چیزی هستند که زندگی به آن ها عرضه می­ کند.

نیازمندی این اشخاص، نیازهای سطح بالا در سلسه مراتب نیازهای مازلو است، نیاز به چیزی که برای زندگی خوب لازم است، همچون حقیقت، عدالت و امثال این ها. شخصیت­های خودی کلونا به مازلو آموختند که انسان نه تنها برای بقاء و یا رفع کمبودها و نارسایی­ها تلاش می­ کند، بلکه به دنبال وجودی با معنا است که از نیاز درونی برای همسازی و یکپارچکی نشأت ‌می‌گیرد. تقریباً همیشه افراد میانسال یا بالاتر دارای این ویژگی هستند، به نظر مازلو آن ها کمتر از یک درصد جامعه را تشکیل می­ دهند (مازلو، بی تا، ۱۳۸۹).

۲-۲-۶-۳ ویژگی­های شخصیتی افراد خلاق

به دلیل اهمیتی که افراد مبتکر، مبدع و آفریننده در پیشرفت جوامع دارند، شناخت ویژگی­های شخصیتی آن ها مهم ‌می‌باشد.

تورنس از مطالعاتی که در زمینۀ خلاقیت داشته است نتیجه ‌می‌گیرد که معلمان طرفدار کودکانی هستند که بهرۀ هوشی بالایی دارند ولی در ‌خلاقیت ضعیف هستند. بر طبق این مطالعه، کودک خلاق (نمونه) چنین تعریف می­ شود.

او در مدرسه به هر طرف سرک می­کشد، از یاد گرفتن (و نه ضرورتاً در مدرسه) لذت می­برد، اهل تخیل و کشف و شهود است، انعطاف پذیر، کاوشگر و به مسائل حساس است (تورنس، ترجمه قاسم زاده، ۱۳۷۲).

رابطه بین ‌خلاقیت و ویژگی­های شخصیتی را ‌می‌توان از زمان افلاطون مورد بررسی قرار­داد. ولی در کتاب جمهوریت، گزینش کودکان پر استعداد را تجویز نمود.

معروف­ترین تحقیق تطبیقی که درباره ارتباط ویژگی­های فردی و ‌خلاقیت انجام گرفت متعلق به «ترمن^[۷۶]» است. وی، از طریق آزمون­های خود گزارشی و رتبه ­بندی­های والدین و مربیان نشان داد که نوجوانان خلاق سازگاری روانی – اجتماعی بالاتر از حد متوسط به خود نسبت می­ دهند. ‌بر اساس تحقیقات «والاچ» ، دالاس و گایر^[۷۷]» (۱۹۷۰) مشخص شد که ‌خلاقیت به ویژگی­های شخصیت و به میزان کمتر، به برخی ویژگی­هایی که تا حدی سازگار و دراز مدت به نظر می­رسند مربوط می­ شود (نلر، ترجمه مسدد، ۱۳۶۹).

کودکان خلاق دارای ویژگی­هایی همچون قابلیت انعطاف؛ حساسیت؛ تحّمل؛ احساس مسئولیت؛ احساس همدلی؛ استقلال؛ خودپندارۀ مثبت؛ نیاز به تماس­های اجتماعی و علاقه به پیشرفت هستند (شعاع کاظمی، ۱۳۸۵).

«اشتاین^[۷۸]» (۱۹۷۴) مطالعات انجام­شده درباره ویژگی­های افراد آفریننده را مورد بررسی قرار داد و ‌به این نتیجه رسید که افراد آفریننده دارای ویژگی­های زیر هستند:

• • انگیزه پیشرفت بالا

• • کنجکاوی فراوان

• • علاقه ­مندی زیاد به نظر و ترتیب در کارها

• • قدرت ابراز وجود، خود کفایی

• • شخصیت غیر متعارف غیر رسمی و کامروا

• • پشتکار و انضباط در کارها

• • استقلال

• • طرز تفکر اقتصادی

• • انگیزه­ های زیاد و دانش وسیع

• • اشتیاق و احساس سرشار

• • زیباپسندی و علاقه ­مندی به آثار هنری