۲-۲-۲-نیاز به عزت نفس

نیاز ما به عزت نفس از دو حقیقت اصولی است ، نخست آن که برای بقاء خود و احاطه ی موفقیت آمیز بر محیط به استفاده ی مناسب از آگاهی نیاز داریم ، زندگی و حال خوب ما به توانایی ما در فکر کردن بستگی دارد . دوم آنکه ، استفاده ی درست و به جا از آگاهی ، خود به خود نیست ، برای تنظیم فعالیت آن ، عامل انتخاب مطرح است (براند ؛ ترجمه ی قراچه داغی ، ۱۳۷۹) .

برای تقویت عزت نفس ، می توان به مثبت نگری پرداخت و به جنبه‌های مثبت و ارزشمند شخصیت خویش و توانمندی های خود توجه کرد و جنبه‌های منفی را نادیده گرفت ، سپس این احساس به او دست می­دهد که فرد مفید و برازنده ای برای جامعه است . این روحیه ، تکبر و غرور نیست بلکه دقت و تمرکز در توانمندی واقعی خویش است که فرد تا به حال از آن غفلت ‌کرده‌است (بیابانگرد ، ۱۳۷۸) .

برخی از عوامل درونی که بر خود فرد و تفسیر و تحلیل او از خود و توانمندی های خویش مربوط می شود نیز در بالا بردن عزت نفس مؤثر است . بندورا^[۶۰] (۱۹۷۲) می‌گوید ، آن دسته از افرادی که به خاطر موفقیت ، به تحسین و تمجید خود می پردازند ، به احتمال فراوان به حرمت خود بالا و پایدار دست می­یابند (شجاعی ، ۱۳۸۳ : ۱۲۹) .

عزت نفس مثبت همراه با احساس گرمی و امنیت و یک عزت نفس منفی همراه با بیم و وحشت است . با توجه ‌به این نکته و به منظور اجتناب از احساسات وحشت آور از افراد باید باور داشته باشند که خوبند ، در نتیجه افراد نیاز به عزت نفس دارند تا بتوانند اضطرابشان را به حداقل برسانند (سیف ، ۲۰۰۵) .

‌بنابرین‏ ضعف نفس و خود کم بینی ، و پناه بردن به مخدرهای گوناگون ، کمترین نتیجه ای است که عاید نسل جوان می شود ؛ جوانانی که باید توانمندی ، هوش ، زکاوت و کوشش برای تولید علم و همت آن ها ، کشور و مردمی را الگوی عزت و سربلندی در جهان سازد .

۲-۲-۳-عزت نفس بالا و پایین

عزت نفس ممکن است به چند حیطه و حوزه تقسیم شود به نحوی که حتی در نزد افراد ‌می‌توان بر اساس شدت و ضعف آن ها را تفکیک نمود ، حال هر یک از جنبه‌های عزت نفس (بالا) یا (پایین) در جنبه‌های مختلف و زین تر باشد فرد را به طرف یک عزت نفس کلی بالا یا پایین رهنمون می­سازد .

عزت نفس تبلوری است از نگاه ارزشمند انسان به خود و از اعتقادات فرد ‌در مورد تمام صفات و ویژگی هایش سرچشمه می‌گیرد . هم چنین حاکی از ارزشی است که اطلاعات درون خودپنداره^[۶۱] برای فرد دارد و حاصل تفاوت بین خود ادراک شده (خودپنداره) با خودِ ایده آل است . اگر تفاوت و فاصله­ خود ادراک شده و خود ایده آل زیاد باشد ، عزت نفس پایین ایجاد می­ شود و در صورتی که تفاوت و فاصله کم باشد به عزت نفس بالا منجر می­ شود (بیابانگر ، ۱۳۸۴) .

افراد برخوردار از عزت نفس بالا در درون یک والد مهربان حمل می‌کنند که به موفقیت آن ها افتخار کرده و پشت به شکست های او ، صبور و شکیباست . بر عکس کسی که عزت نفس پایینی دارد در درون خود یک والد ناراضی حمل می‌کند که در برابر شکست ها بسیار خرده گیر عمل کرده و در هنگام موفقیت صرفاً یک لذت کوتاه مدت و گذرا ارائه می­دهد (زارع و دیگران ، ۱۳۸۶).

کوپر اسمیت (۱۹۶۷) ، در این باره می‌گوید : افراد با عزت نفس بالا ارزیابی نسبتاً ثابت از توانایی ها و ویژگی هایشان دارند. آن ها نقش فعالی را در ‌گروه‌های اجتماعی داشته و همیشه به طور کارآمد دیدگاه های خود را بیان می نمایند . و افراد دارای عزت نفس پایین مکرراً یک نگرش خود ثبت مصنوعی را به دیگران نشان می­دهد اما ممکن است به طور ناامیدانه تلاش کند تا به خود و دیگران ثابت نماید که فرد بی­کفایتی است (خورانی ، ۱۳۸۷) .

افرادی که عزت نفس بالایی دارند در مقابل انواع مشکلات ومسائل زندگی ، فشارهای روانی ، تهدیدها و حوادث ناگوار طبیعی و بیماری های روانی مقاوم و پایدار خواهند بود که این شکوفایی استعدادهای نهفته ، خلاقیت و پیشرفت های فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی را به دنبال خواهد داشت . طبق تحقیقات ، دانش آموزانی که اعتماد به نفس و عزت نفس بالا دارند ، در تکالیف مدرسه و پیشرفت تحصیلی موفق تر هستند و در اجتماعات مشارکت بیشتری دارند (بیابانگرد ، ۱۳۸۴) .

عزت نفس ضعیف با خود انگاره ی ضعیف همراه است . افرادی که عزت نفس پایین دارند به علت اجتناب از شناخت بیشتر خود ، برداشت مبهمی از خود دارند . عزت نفس پایین بر توانایی شاد و موفق بدون در زندگی اثر منفی و عمیقی می‌گذارد. تصمیم گیری برای این افراد مشکل است ؛ زیرا شناخت کمی از خود دارند ، نمی دانند در زندگی چه می­خواهند و نسبت به انتقادهای دیگران بسیار حساس هستند (همان منبع) .

همچنین ویچروسکی^[۶۲] (۲۰۰۰) ، عقیده دارد کسی که عزت نفس بالا دارد در برخورد با دیگران از قدرت ابراز وجود بیشتری برخودار است . فشار روانی ، تغییرات و دگروگونی های زندگی را فرصتی برای پیشرفت شخصی تلقی می‌کند نه تهدیدی برای شکست. این افراد قدرت سازگاری بالا و خودانگاره ی مثبت دارند. عزت نفس ، انعطاف پذیری در مقابل تغییرات را افزایش و نگرش در جهت پیشرفت ، احساس خودکفایی را تقویت می­ کند (حقیقی و همکاران ، ۱۳۸۵) .

دانشجویانی که عزت نفس بالا دارند بهتر می‌توانند با مشکلات مبارزه کنند و از عهده ی راه حل برآیند. و اغلب از لحاظ تحصیلی وضع بهتری دارند ، به لحاظ سازگاری روانشناختی در وضعیت بهتری هستند ، اضطراب پایین دارند و موفقیت خود را به توانایی و کوشش خود نسبت می‌دهند . اما دانشجویانی که عزت نفس آن ها پایین است به همان اندازه زیر فشار و مشکلات از پای درآمده و شکست می خورند این افراد به اضطراب بالا گرایش دارند و شکست های خود را به مشکل بودن کار نسبت می­ دهند (صالحی ، ۲۰۰۰) .

۲-۲-۴-حیطه های عزت نفس

برای بررسی و حتی اندازه گیری عزت نفس ، آن را به پنج حیطه تقسیم کرده‌اند ؛ عزت نفس اجتماعی ، تحصیلی ، بدنی ، خانوادگی و عزت نفس کلی . اما در این جا به منظور سنجش میزان احساس ارزشمندی دانش آموزان و دانشجویان ، به چهار حوزه­ اجتماعی ، تحصیلی ، خانوادگی و کلی می­پردازیم .

۲-۲-۴-۱-عزت نفس اجتماعی

عزت نفس اجتماعی (همسالان) ؛ احساس فرد را ‌در مورد خودش به عنوان دوست دیگران شامل می شود ، این که آیا سایر افراد او را دوست دارند و به عقایدش احترام می‌گذارند و او را در فعالیت های خودشان شرکت می‌دهند ، آیا از ارتباط و تعامل با همسالان خود احساس رضایت می‌کنند. فردی که نیازهای اجتماعی اش برآورده شود و معیارهای مورد قبول جامعه را داشته باشد ، از عزت نفس اجتماعی خوبی برخوردار است (اسلامی نسب ، ۱۳۷۳) .