H141بین برنامه ­های رفتار مدیران، سازمان هلال احمر بر نگرش مردم و تصویر ذهنی آن سازمان رابطه معنی داری وجود دارد.H142بین برنامه ­های رفتار کارمندان، سازمان هلال احمر ونگرش مردم به تصویر ذهنی آن سازمان رابطه معنی داری وجود دارد.H15بین برنامه ­های ارتباطی (مخابراتی)، سازمان هلال احمر و نگرش مردم به تصویر ذهنی آن سازمان رابطه معنی داری وجود دارد.H151بین برنامه ­های ارتباطات اولیه، سازمان هلال احمر و نگرش مردم به تصویر ذهنی آن سازمان رابطه معنی داری وجود دارد.H152بین برنامه ­های ارتباطات ثانویه سازمان هلال احمر و نگرش مردم به تصویر ذهنی آن سازمان رابطه معنی داری وجود دارد.H153بین برنامه ­های ارتباطات ثالث، سازمان هلال احمر و نگرش مردم به تصویر ذهنی آن سازمان رابطه معنی داری وجود دارد.

۳-۳ – ابزار تحقیق

با اتکاء به مطالعات انجام شده در فصل دوم و با توجه به سازه‌های مورد نظر در مدل و به منظور پیمایش آن ها و طراحی و جمع‌بندی سوالات در سنجه‌ها، پرسشنامه نهایی تدوین گردید. پرسشنامه تحقیق با انجام اصلاحاتی بر روی سنجه‌های به دست آمده در فاز شناخت تدوین گردید. نخست با ساختاردهی مجدد، سنجه‌های مشترک سازه‌های تحقیق در دسته های مشابه طبقه‌بندی گردیدند. سپس با ترکیب یا حذف سوالاتی که آسیبی به چارچوب اصلی وارد نمی‌کرد، سعی گردید تا حجم پرسشنامه حداقل گردد. در نهایت پرسشنامه‌ای مشتمل بر ۵۳ سوال با بهره‌گیری از طیف ۵ گزینه لیکرت، تدوین گردید (پرسشنامه نهایی در ضمیمه موجود است).

از مجموع سوالات طراحی شده تعداد ۵ سوال اول مربوط به آمار توصیفی است مانند (سن، جنس، وضعیت تحصیل، علاقه به شغل خاص، سطع درآمد ) و

مجموع سوالات (۱-۶ ، ۳-۶ ، ۵-۶ ، ۶-۶ ، ۲-۸ ‏، ۵-۸ ، ۶-۸ و ۷-۸) برنامه های سمبولیک از برنامه های بازاریابی اجتماعی را می‌سنجد.

مجموع سوالات (۱-۷ ، ۲-۷ ، ۳-۷ و ۴-۷) برنامه های مدیریت رفتار از برنامه مدیریت رفتار مدیران را می‌سنجد.

مجموع سوالات (۵-۷ ، ۶-۷ ، ۷-۷ ، ۸-۷ و ۹-۷) برنامه های مدیریت رفتار از برنامه مدیریت رفتار کارکنان را می‌سنجد.

مجموع سوالات (۱-۸ ، ۳-۸ ، ۴-۸ ، ۸-۸ و ۹-۸) برنامه های ارتباطی از برنامه های ارتباطات اولیه را می‌سنجد .

مجموع سوالات (۱۰-۸ ، ۱۱-۸ ، ۱۲-۸ ، ۱۳-۸ ، ۱-۸ و ۱۵-۸) برنامه های ارتباطی از برنامه های ارتباطات ثانویه را می‌سنجد.

مجموع سوالات (۱۶-۸ ، ۱۷-۸ ، ۱۸-۸ و ۱۹-۸) برنامه های ارتباطی از برنامه های ارتباطات ثالث را می‌سنجد.

مجموع سوالات (۱-۹ ، ۲-۹ ، ۳-۹ ، ۴-۹ ، ۵-۹ و ۷-۹) تصویر ذهنی سازمان از اعتقادات را می‌سنجد.

مجموع سوالات (۱-۱۰ ، ۲-۱۰ ، ۳-۱۰ ، ۴-۱۰ ، ۵-۱۰ ، ۶-۱۰ و ۷-۱۰) تصویر ذهنی سازمان از احساسات را می‌سنجد.

۴-۳- روایی و پایایی

۱-۴-۳- روایی تحقیق

رایج‌ترین تعریف روایی در این پرسش خلاصه شده است: آیا چیزی را اندازه می‌گیریم که قصد اندازه‌گیری آن را داریم؟ اما باید توجه داشت که یک روایی وجود ندارد بلکه آزمون یا قیاس بر اساس هدف علمی یا عملی که استفاده کننده آن دارد، روایی پیدا می‌کند. مطالعه پایایی بدون پرداختن به معنی متغیرها امکان‌پذیر است اما مطالعه روایی بدون بررسی ماهیت و معنی متغیرها ممکن نیست. روایی بر اساس طبقه‌بندی کمیته مشترک انجمن روانشناسی امریکا، ‌انجمن پژوهشی آموزشی امریکا و شورای ملی اندازه‌گیری‌های به کار رفته در آموزش به سه نوع تقسیم می‌شود: محتوا، وابسته به ملاک و سازه. (کرلینجر-۱۳۷۴، ص۱۳۳)، (دانایی فرد و همکاران-۱۳۸۳) (Hair te al,1992) که از بین آن ها روایی وابسته به ملاک عموماً به دو علت مورد بررسی قرار نمی‌گیرد. دلیل اول دشواری یافتن سازه ملاکی است که ارتباط قوی آن با سازه‌های مورد بررسی مورد تأیید باشد و دلیل دوم دشواری و در اکثر تحقیقات غیرممکن بودن گردآوری داده ‌در مورد آن می‌باشد.

به منظور ارزیابی روایی محتوا، پرسشنامه با توضیحاتی ‌در مورد مدل تحقیق در اختیار سه نفر از اساتید رشته‌های مدیریت و دانشجویان دکتری در رشته مدیریت قرار گرفت. اصلاحات نهایی بر اساس نظرات ارائه شده توسط آنان اعمال گردید و ابزار نهایی تحقیق بدین صورت مهیا گردید.

۲-۴-۳- پایایی تحقیق

یک سوال اساسی دیگر ‌در مورد پرسشنامه یا هر آزمون دیگری این است که این ابزار اندازه‌گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به دست می‌دهد؟ به عبارتی اگر آزمونی را در شرایط یکسان چند بار تکرار کنیم، تقریبا نتایج یکسانی داشته باشد.

منظور از پایایی میزان اعتمادی است که می‌توان به نتایج یک آزمون داشت. بدین معنی که اگر آزمونی را به طور متوالی و با فاصله زمانی کوتاه بر روی تعدادی از افراد اجرا کنند، نتایج به دست آمده از یک ثبات نسبی برخورادر باشند.

به طور کلی پایائی یک وسیله اندازه گیری، عمدتاًً به دقت و کیفیت نتایج حاصل از آن اشاره می‌کند. به عبارت دیگر، می‌توان گفت پایائی به دقت، اعتماد پذیری، ثبات یا تکرارپذیری نتایج آزمون اشاره دارد.

برای اندازه‌گیری پایائی یک پرسشنامه شاخصی به نام ضریب پایائی وجود دارد. این ضریب به اشکال مختلفی محاسبه می‌شود و مقدار آن بین صفر و یک در نوسان است. این ضریب هر مقدار به یک نزدیک‌تر باشد، پرسشنامه از پایایی بیشتری و به منظور سنجش پایائی ابزار مورد سنجش از آلفای کرونباخ استفاده شده است. هر چه مقدار آلفا به یک نزدیک‌تر باشد، نشان از پایایی بیشتر پرسشنامه دارد. اگر مقدارآلفا بیشتر از ۰٫۷ باشد، پایایی خوب و اگر بین ۰٫۵ تا ۰٫۷ باشد، پایایی متوسط و اگر کمتر از ۰٫۵باشد، پرسشنامه فاقد پایایی لازم است. ‌به این منظور ۳۰ پرسشنامه مقدماتی توزیع گردید که آلفای به دست آمده برابر جدول ۲-۳ عدد ۰٫۸۷۱ به دست آمد که نشان‌دهنده ضریب بالای پایایی ابزار سنجش می‌باشد. جدول پایایی محاسبه شده از نرم‌افزارspss را نشان می‌دهد.

جدول ۲-۳ : پایایی محاسبه شده ازنرم افزار spss

N

%

Valid

۳۰

۱۰۰٫۰

Excluded^a

۰

.۰

Total

۳۰

۱۰۰٫۰

a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.

پایایی هر گروه از سوالات نیز محاسبه شده که در پیوست نشان داده شده است جدول ۳-۳ پایایی هر گروه را نشان می‌دهد :

جدول ۳-۳ : نتایج پایایی محاسبه شده هر گروه از سوالات از نرم‌افزار spss
ردیف
شرح
تعداد نمونه
آلفای کرونباخ
نتیجه

۱

مجموعه گروه سوال ۱

۳۰

۰٫۷۲۴

پایایی خوب

۲

مجموعه گروه سوال ۲

۳۰

۰٫۷۶۳

پایایی خوب

۳

مجموعه گروه سوال ۳

۳۰

۰٫۸۵۲

پایایی خوب

۴

مجموعه گروه سوال ۴

۳۰

۰٫۷۲۹

پایایی خوب

۶

مجموعه گروه سوال ۵

۳۰

۰٫۷۲۲

پایایی خوب

Reliability Statistics

آلفای کرونباخ

N of Items

.۸۷۱

۴۹

۵-۳- تبیین جامعه تحقیق

افسردگی: تعریف مفهومی: ویژگی مشترک همه این اختلالات وجود غم است، احساس تهی بودن، یا تحریک پذیر خلق و خوی، همراه با تغییرات جسمی و شناختی است که به طور قابل توجهی ظرفیت فرد برای عملکرد تاثیر می‌گذارد (DSM-V).

تعریف عملیاتی: افسردگی در این مطالعه متغیر وابسته دوم است و میزان افسردگی بیمار با پرسشنامه افسردگی بک (BDI^[19]) سنجیده می‌شود و هر بیماری از جامعه‌ مورد مطالعه که در رتبه بندی این پرسشنامه در وضعیت ((نسبتا افسرده)) (نمره بین۳۰-۲۱) قرار گرفته بود در بین اعضای نمونه‌ مورد مطالعه قرار گرفته شد.

فصل دوم

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

۲-۱٫ پیش درآمد

اختلال سوء به مصرف مواد بیماری مزمن است که به ابعاد مختلف روانی اجتماعی و جسمانی زندگی فرد آثار سوء بر جای می‌گذارد. سوء مصرف مواد باعث ایجاد ‌تغییراتی در عملکرد طبیعی مغز می‌شود که وابستگی، ولع، تحمل و خماری، و عود، از عوارض بعدی این تغییرات است. خماری و دردهای ناشی از تأخیر در رسیدن مواد فرد را تحت چنان فشار روحی و جسمی قرار می‌دهد که اغلب حتی دیگران و روابط خویش با آن ها نادیده گرفته و حتی سلامتی خود و دیگران را فدای یافتن و مصرف مواد می‌کنند. لذا این اختلال تمام زندگی فرد را تحت تاثیر قرار داده و بهزیستی فرد را به مخاطره می اندازد و او را از زندگی معمولی و همزیستی سالم با اجتماع دور می‌سازد (بروگلی^[۲۰]، ۲۰۰۳).

سطح سلامت جسمانی و روانی سوء مصرف کنندگان مواد، پایین تر از جمعیت عادی و حتی بیماران مبتلا به امراض سخت و خطرناک طبی تخمین زده شده است (میلسون^[۲۱] و همکاران،۲۰۰۴). بررسی‌ها برروی سبب شناسی این اختلال و شناخت دو بعد مهم وابستگی جسمانی و روانی در بیماران مبتلا روش‌های دارو درمانی و روان درمانی مختلفی را مطرح ساخته است اما آنچه که مسلم است ناتوانی هر یک از انواع این درمان‌ها در بهبود همه جانبه اختلال سوء مصرف وابستگی به مواد است. امروزه اعتقاد متخصصان بر کاربرد رویکردی التقاطی در درمان این اختلال است (گالانتر^[۲۲] و کلبر^[۲۳]، ۲۰۰۴).

به علت فراگیر بودن این اختلال درمانی جامع برای بازگرداندن فرد به زندگی عادی اش لازم است. کاربرد همزمان دارو درمانی و روان درمانی می‌تواند از جمله روش های درمانی جامع باشد.

الف- پیشینه نظری

۲-۲٫ اختلال سوء مصرف و وابستگی به مواد

۲-۲-۱٫ مبانی نظری

۲-۲-۱-۱٫ تاریخچه

مطالعاتی بر روی آثار باقی مانده از پیشینیان صورت گرفته نشان می‌دهد انسان از دیرباز به خصوصیت چنین موادی آشنا بوده است. قرن‌ها است که انسان به دلایل مختلف مواد مصرف ‌کرده‌است. در ایران مصرف تریاک قرن‌ها عادی و رایج بوده و حتی اغلب خانواده ها مقدار زیادی را حل می‌کردند و به کودکان می‌خوراندند تا شب راحت بخوابند به حدی که کودکان نیز به آن مواد نیاز پیدا کرده و معتاد می شدند. تریاک قدیمی ترین و مشهورترین ماده مخدری است که اصل آن از کلمه یونانی تریاکا و از گیاه خشخاش به دست می‌آید. این گیاه ۲۵۰۰ سال قبل در مدیترانه کشت می شده است. سابقه این ماده را تا ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد هم ذکر می‌کنند. یکی از قدیمی ترین مواد مخدری است که در اغلب جوامع به ویژه کشورهای آسیایی به وسیله افراد مسن مصرف می شده است (فرجاد،۱۳۷۰؛ به نقل از خوراهله،۱۳۹۳).

اولین بار در سال ۱۸۰۴ مرفین برای رهایی از درد عملیات جراحی و دردهای بعد از عمل مورد استفاده قرار می‌گرفت. هروئین در سال ۱۸۹۸ برای اولین بار به صورت گرد سفید رنگ مورد استفاده قرار گرفت و توسط مسافران ایرانی از خارج وارد ایران گردید و گسترش یافت. اشاعه‌ی این ماده به قدری سریع صورت گرفت که در اندک مدتی کشور در ردیف مبتلایان قرار گرفت (مزرجی و عسگری،۱۳۷۹؛ به نقل از خوراهله).

۲-۲-۱-۲٫ تعریف و ویژگی‌ها

مفهوم وابستگی به مواد طی چند دهه گذشته درمانی رسمی و معمول پیدا ‌کرده‌است. در سال ۱۹۶۱ سازمان جهانی بهداشت اصطلاح ((اعتیاد^[۲۴])) را اصطلاحی غیر علمی اعلام و ((وابستگی دارویی^[۲۵])) را به جای آن توصیه کرد (رستمی و حدادی،۱۳۸۴). ‌بر اساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، اختلال وابستگی به مواد الگویی غیر انطباقی مصرف یک ماده است که به ناراحتی قابل ملاحظه ای از نظر بالینی منجر شده و با حداقل سه مورد از علائم زیر که درطول دو ماه روی می‌دهد تظاهر می‌کند:

۱٫ تحمل، که با هر یک از حالات زیر تعیین می‌شود:

a- نیاز بیمار به مقادیر بالاتر یک ماده برای رسیدن به حالت دلخواه

b- کاهش قابل ملاحظه تاثیر با ادامه مصرف همان ماده

۲٫ ترک که به هر یک از حالات زیر تعیین می‌شود:

a- سندرم ترک مشخص برای ماده

b- همان ماده و یا ماده ای مشابه برای رفع یا جلوگیری از علائم ترک مصرف می‌شود

۳٫ ماده غالبا با مقادیر بیشتر و دوره طولانی تر از آنچه مورد نظر است مصرف می‌شود.

۴٫ تمایل به ترک با تلاش‌های ناموفق (مثل مراجعه به پزشکان متعدد) برای کاهش یا کنترل مصرف ماده

۵٫ صرف وقت زیاد در فعالیت‌های لازم برای به دست آوردن، مصرف یا رهایی از آثار ماده

۶٫ کناره گیری از فعالیت‌های مهم اجتماعی، شغلی، تفریحی به خاطر مصرف ماده

۷٫ ادامه‌ مصرف ماده، علی‌رغم آگاهی از مشکلات مستمر یا عود کننده جسمی یا روانشناختی که احتمالا از مصرف ماده ناشی شده ‌یا در نتیجه‌ آن تشدید می‌شود (مثل ادامه مصرف کوکائین علی‌رغم وجود افسردگی ناشی از کوکائین) (انجمن روانپزشکی آمریکا،۲۰۱۳).

در مجموع می‌توان کلیه موادی را که مورد سوء مصرف قرار می‌گیرند در ۴دسته افیون‌ها، محرک‌ها، توهم زاها، و مواد استنشاقی قرار داد (گالانتر و کلبر،۲۰۰۴).

۲-۲-۲٫ مواد مخدر

مواد خانواده تریاک^[۲۶](یا اوپیودها) عبارتند از خود تریاک^[۲۷] که از دانه‌های خشخاش گرفته می‌شود، و مشتقات آن عبارتند از مورفین، هروئین، کدئین و متادون. در قرن نوزدهم، از تریاک برای مداوای مشکلات پزشکی استفاده می شد زیرا می‌توانست بیمار را آرام کند، درد فیزیکی، و رنج پسیکولوژیک او را کاهش دهد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، هروئین و مورفین به وجود آمد، که از تریاک مشتق می شدند. اما خیلی زود معلوم شد که هر دوی آن‌ ها به شدت اعتیادآور هستند زیرا بیمارانی که از هروئین و مورفین استفاده می‌کردند بعد از بهبود بیماری نمی‌توانستند از مصرف آن‌ ها خودداری کنند. در طول جنگ جهانی دوم، آلمانی‌ها مشتق تازه ای از تریاک اختراع کردند که به متادون^[۲۸] معروف شد. بر خلاف سایر مواد خانواده‌ تریاک، می‌توان متادون را از طریق دهان مصرف کرد (به جای تزریق) و مدت بیشتری نیز در بدن دوام می آورد. در حال حاضر، هروئین^[۲۹] پر مصرف ترین ماده خانواده‌ تریاک است. معتادان هروئین را به صورت پودر می خرند و مستقیما به رگ تزریق می‌کنند. در مقابل، از متادون به صورت یک جایگزین برای هروئین استفاده می‌شود و سوء مصرف کنندگان هروئین، وقتی به آن دسترسی ندارند، از متادون استفاده می‌کنند. علت درجه دوم بودن متادون، از لحاظ اهمیت، این است که شروع آن آرام تر و اثر آن ضعیف تر است.

ماهیت خودکارآمدی :

مفهوم خودکارآمدی توسط بندورا در سال ۱۹۹۷ به عنوان عنصری گمشده در نظریه یادگیری ، مطرح شده است . بندورا یکی از تعیین کننده های رفتار را خودکارآمدی می‌داند . خودکارآمدی را یکی از فرایندهای شناختی می‌داند که ما از طریق آن بسیاری از رفتارهای اجتماعی خود و بسیاری ‌از خصوصیات شخصی را گسترش می‌دهیم . بندورا (۱۹۸۶) این نظریه را درمورد کنش وری های آدمیان که در آن نقش باورهای خود در شناخت ، انگیزش ورفتار آدمی برجسته است ، مطرح نمود. بندورا معتقد است که افراد یک نظام خود را می پروراند که آن ها را قادر می‌سازد تا به تفکرات ، احساسات و اعمالشان کنترل داشته باشند ، که به همراه سایر عوامل شناختی- اجتماعی در ارتقای موفقیت وظرفیت کنترل فرایندهای تفکر ، انگیزش وعمل از مشخصه‌ های متمایز کننده آدمی از دیگر موجودات است بندورا معتقد است که آدمیان نه به وسیله مکانیزم های درونی هدایت می شود و نه به وسیله رویدادهای بیرونی بلکه کنش وری های شناختی بر حسب تعامل بین عوامل تعیین کننده محیطی قابل تبیین هستند (پاجارس، ۲۰۰۷) .

تئوری خودکارآمدی بدین گونه است که رفتارهای اشخاص ‌به این بستگی دارد که فرد باور داشته باشد که می‌تواند عمل خاصی را با موفقیت به انجام رساند. این باورها دانش فرد است از نوع نیازهایش و چگونگی پاسخ بدانها همان شایستگی ادراکی اوست . با وجود این چنین عاملی در درون فرد ، علائق در او به ظهور و بروز می‌رسد و باعث رضایت خاطر او می شود . با کسب مهارت ، افراد از استانداردهای شغلی و خودکارآمدی بالاتر برخوردارخواهند شد. شدت اطمینان مردم به خودکارآمدیشان معین می‌کند که آن ها به آزمایش کنارآمدن با موقعیت های مشکل خواهند پرداخت یا نه ؟( بندورا، ۱۹۷۷) .

به نظر بندورا، تأثیربرداشت انسان از خودکارآمدی گسترده بوده و شامل موارد زیر است :

1. 1. افراد به چه فعالیت‌هایی می پردازند .

1. 1. چه مقدار از تلاش‌های خود را صرف یک موقعیت مشخص می‌کنند .

1. 1. 1. برای چه مدت ‌در مقابل‌ موانع ایستادگی می‌کنند

   

1. واکنش‌های هیجانی فرد به هنگام پیش‌بینی یک موقعیت یا هنگام انجام آن چگونه است .

بدیهی است که تفکر ، احساسات و رفتار انسان در موقعیتهایی که به توانایی خود احساس اطمینان می‌کند متفاوت ازرفتاروی درموقعیت هایی است که درآن احساس عدم امنیت یا فقدان صلاحیت می‌کند .

قابلیت های بنیادی آدمی

در نظریه شناختی – اجتماعی بندورا(۱۹۹۹) قابلیت‌های ویژه ای برای آدمی ذکر گردیده است که عبارتند از : قصدمندی^[۴۴]، دوراندیشی^[۴۵] ، خودواکنش گری^[۴۶] و خودانعکاس گری^[۴۷]

قصدمندی : منظور ازکارگزاری ، عمل قصدمندانه است . قصد شامل بازنمایی دوره عمل است که درآینده انجام خواهیم داد. البته فقط پیش‌بینی وانتظاراعمال نیست بلکه شامل تعهد به انجام آن درآینده نیزمی باشد.

دوراندیشی : بواسطه تمرین دوراندیشی افراد درخود ایجاد انگیزه می‌کنند واعمالشان را ‌در رویارویی با رویدادهای آینده جهت می‌دهند، ما در طول زمان ارزشهایمان را تعریف می‌کنیم و با دورانیشی زندگی خود را معنی دار ‌و منسجم می‌کنیم و به آن جهت می‌دهیم. آدمی در جریان زندگی طرح ریزی می‌کند، فرصت های مختلف را در نظر می‌گیرد وبه زندگی خود ساختار می‌دهد.

خود واکنش گری : آدمی نه تنها طرح ریزی می‌کند و دوراندیش است ، بلکه خودنظم جو و خودانگیخته نیز می‌باشد . مکانیزم‌های خودنظم جویی قابلیت هایی برای آدمی فراهم می‌کند که منجر به تغییررفتار برای خود فرد می شود. فرایندهای خود نظم جویی تفکر را به عمل پیوند می زند. خودنظم جویی به وسیله خرده واکنش های ارجاعی هدایت می‌شوند که شامل ؛ خودبازبینی ، و خودمهارگری از طریق معیارهای شخصی می‌باشد. رفتار با بهره گرفتن از خود واکنش گری و مقایسه اهداف شخصی و معیارها صورت می‌گیرد.

خودانعکاس گری : افراد نه تنها دراعمالشان مختارند بلکه کنش وری هایشان را ارزیابی می‌کنند. ظرفیت فراشناختی یکی از خصیصه های بنیادی کارگزاری آدمی است که به انسان درباره مناسب بودن تفکرات و اعمالشان پس خوراند می‌دهد . در این فعالیت فراشناختی ، افراد در باره صحیح بودن دوراندیشی و پیش‌بینی تفکرات خود و برآیندهای اعمالشان و اینکه دیگران چه باورهایی دارند، داوری می‌کنند (بندورا ، ۲۰۰۱؛ نقل از کروئی ، ۱۳۸۲) .

انسان به عنوان موجودی عامل

نظریه شناختی – اجتماعی ، دیدگاهی عاملی درباره شخصیت دارد، بدین معنی که انسان‌ها قابلیت اعمال کنترل برزندگی خود را دارند ، در واقع عامل بودن ماهیت انسان است . بندورا (۲۰۰۲) معتقد است انسان‌ها خودگردان، مبتکر، ژرف اندیش وخود سامان بخش هستند و برای به وجود آوردن پیامدهای مطلوب ، از نیروی تأثیرگذاری بر اعمالشان برخوردارند. عامل بودن انسان یعنی فرایند فعال کاوش کردن ، دستکاری کردن و تأثیر گذاشتن بر محیط برای رسیدن به نتایج مطلوب (فیست و فیست^[۴۸] ، نقل از کندری ؛۱۳۸۶) .

نظریه شناختی- اجتماعی ریشه در یک دیدگاه عمل انسانی دارد که درآن افراد کارگزارانی هستند که به طور

آرگایل (۲۰۰۱) بین احساس خوشی ^[۲۱] و شادکامی تمایز قائل می شود . به رغم وی احساس خوشی یکی از رایج ترین شیوه هایی است که افراد با آن شادمانی خود را تعریف می‌کنند، در تعریف احساس خوشی آرجیل معتقد است، افراد دارای خلقهای منفی بسیارند مانند؛ خشم، اضطراب، افسردگی و … ) ولی واقعاً یک خلق مثبت دارند که تحت عنوان احساس خوشی توصیف می شود، در واقع می توان گفت شادمانی دارای ۳ جز است، یک جزآن احساس خوشی است و دو جزء دیگر آن رضایت از زندگی و عدم وجود عاطفه منفی است. خوشی بعد عاطفی شادمانی است و رضایت بعد شناختی آن است.

آرگایل،(۲۰۰۱)معتقد است ، شادمانی عبارت است از میزان عاطفه مثبت منهای میزان عاطفه منفی . عاطفه منفی برادبورن همان است که توسط مقیاس روان رنجورگرایی آیزنک و آزمون افسردگی بک اندازه گیری می شود. در عین حال دریافتند همبستگی بین اضطراب و افسردگی ( دو عاطفه منفی مسلط ) فقط ۵% است، آنچنان که می توان گفت که این احساس تقریباً مستقل اند. با توجه به یافته های فوق الذکر تقسیم عاطفه منفی به دو احساس اضطراب و افسردگی می توان چهار مؤلفه برای شادی در نظر گرفت. این ۴ مؤلفه عبارتند از : عاطفه مثبت، رضایت از زندگی، اضطراب و افسردگی.

۲-۳-۱ جایگاه شادی در چهار چوب هیجان‌ها

سالهاست که در طبقه بندی حالت های روانی، شادی و نشاط را در مقوله ی هیجان ها قرار داده‌اند. اگر چه طبقه بندی حالات احساسی که در مقوله ی اخیر قرار می گیرند به علت کثرت تعداد هیجان ها، آسان نیست اما کوشش های متعددی در راه نظم دهی و مجزا سازی آن ها به عمل آمده است. و شاید اشاره به طبقه بندی ای ،که هیجان ها را به چهار بعد اصلی تقسیم می‌کند ، بتواندجایگاه شادی و نشاط را در چهار چوب هیجان ها مشخص کند در این طبقه بندی ، هیجان ها بر اساس ابعاد زیر از یکدیگر متمایز شده اند :

– مثبت و منفی

– نخستین یا مختلط

– قرار گرفتن در قطبهای متضاد

– سطوح مختلف شدت

با توجه ‌به این ابعاد می توان شادی و نشاط را به عنوان یک هیجان مثبت در نظر گرفت که امکان ترکیب و تألیف آن با هیجان های دیگر نیز وجود دارد. این حالت در قطب متضاد با خشم، احساس گناه و افسردگی قرار می‌گیرد و میزان شدت آن ها نیز تغییر پذیر است. بدین ترتیب مشاهده می شود که بیان دقیق مسأله و ‌هدف‌های‌ موضوع مورد نظرما ، نیازمند تصریح بیشتر مقوله ی هیجانهاست. ارائه تعریف دقیقی از هیجان بسیار مشکل است چرا که افراد فرهنگ ها و مناطق مختلف ، دارای دریافت های متفاوتی از این مفهوم می‌باشد و مع هذا درباره ی ویژگی های خاصی از آن توافق نظر دیده می شود و اغلب مؤلفان بر این باورند که حالت های هیجانی بر اساس احساسات مثبت یا منفی کوتاه مدت نسبت به یک موضوع معین ( واقعی یا خیالی ) بر انگیخته می‌شوند. به بیانی دیگر ، می توان هیجان ها را از سویی به منزله ی واکنش های وحدت یافته نسبت به ویداد های معنا دار شخصی دانست که واکنش های فیزیولوژیکی ، رفتاری، شناختی و همچنین احساس های فاعلی لذت و عدم لذت را در بر می گیرند و از سوی دیگر، آن ها را به عنوان واکنش های عاطفی شدیدی تلقی کرد که تابع مراکز دیانسفالیک اند معمولاً شامل تظاهرات نباتی می‌شوند و جلوه های آن ها در شادی ، اندوه ، ترس ، خشم تنفرو غیره قابل مشاهده است(عابدی،۱۳۸۴ ).

پیوند هیجان ها و از آن میان شادی و نشاط با شناخت و رفتار به خوبی آشکار می‌گردد و تعامل چنین عواملی است که بررسی هیجان های منفی و مثبت رااز اهمیت خاصی برخورد می‌سازد . چرا که هیجان های منفی به کاهش سطوح حرمت خود و کیفیت روابط با دیگران منجر می‌شوند در حالی که هیجان های مثبت ، حرمت خود را افزایش می‌دهند و به گسترش روابط با دیگران می انجامند . در چهار چوب هیجان های مثبت، نشاط و شادی هیجانی است که همه در جستجوی آن هستند و شدت آن نیز مانند هر هیجان دیگری متغیر است .اما باید براین نکته تأکید کرد که نشاط در واقع از جلوه های ظاهری مفهوم عمیق خوشبختی است . نشاط و خوشبختی در زبان عامیانه به احساسی تغییر پذیر وهمجنین به احساس پایدار رضایت کلی از زنذگی نسبت داده می شود. از دیدگاه علمی تر خوشبختی بر اساس سطح ارزشیابی کلی مثبت هر فرد از کیفیت مجموعه ی زندگی فعلی وی تعریف می شود (عابدی،۱۳۸۳ ).

۲-۳-۲ شاخص های شادکامی

حالت چهره – قیافه : جایگاه اصلی هیجانات ، چهره است ، چهره می‌تواند شماری از هیجانات از جمله شادی را نشان دهد (آرگایل، ۲۰۰۱ ). شاید مشخص ترین حالت چهره که نشان دهنده شادکامی است را بتوان در حرکت لب ها و خصوصاًً در میزان خنده افراد دید. ولی آنچه اهمیت دارد توجه به همه ی جسم است.

– بیان احساسات شاد توسط خود فرد : توجه به مطالبی که فرد ‌در مورد احساسات خودبیان می‌کند نیز می‌تواند شاخصی از شادکامی فرد باشد.

– توجه به محتوی گفتار فرد : وقتی فردی محتوی کلامش خوش بینانه تر است می توان گفت احساس درونی فرد نیز شادکام است وقتی محتوی کلام فرد بدبینانه است می توان گفت شادکام نیست ( عابدی ، ۱۳۸۴ ).

۲-۳-۳ دیدگاه شناختی و شادکامی

موضوع تعیین کننده های شادکامی و چگونگی ادراک و شناخت آن ها از مدت‌ها قبل مورد بحث بوده است و دامنه آن ، دیدگاه های دینی و فلسفی را نیز در بر دارد . این دیدگاه ها ‌در مورد سودمندی تفکرات و شناختهایی تأکید دارند که باعث هدایت هیجان‌ها و خلاقیات فرد می‌گردد برای مثال در بعضی از ادیان برای مقابله با هیجانهای ناخوشایند توصیه می‌گردد. ( داینر^[۲۲] ، ۱۹۹۹ ).

یکی از نظریه های خوشبختی ذهنی و شادکامی نظریه ( اسناد^[۲۳]) می‌باشد، که ‌در مورد افسردگی به خوبی شناخته شده است .در این نظریه اعتماد برآن است که افراد افسرده وقایع منفی را علل پا بر جا و کلی می دانند که پیوسته برای آنان اتفاق می افتد. از نظر بک ( ۱۹۶۷ )افراد افسرده به روش های خود به ویرانگری در جهان می اندیشند.

کارکنان امور مالی دانشگاه علوم پزشکی فارس

به وسیله: مجتبی محبوبی‌نژاد

چکیده

در این تحقیق به بررسی تاثیر رفتار شهروندی سازمانی، هوش هیجانی بر رضایت شغلی کارکنان امور مالی دانشگاه علوم پزشکی فارس پرداخته و به نتایجی دست یافت. به منظور بررسی این متغیرها تحقیقی به روش توصیفی از نوع همبستگی در دانشگاه علوم پزشکی فارس انجام شد. نمونه پژوهش شامل ۱۱۰نفر از کارکنان یاد شده بود که با روش سرشماری انتخاب شدند. برای جمع‌ آوری داده ها از پرسشنامه رفتار شهروندی سازمانی، هوش هیجانی و رضایت شغلی استفاده شد. ضریب آلفای پرسشنامه ‌های مذکور به ترتیب ۸۸۹/۰، ۸۷۹/۰و ۸۶۵/۰ محاسبه گردید. تجزیه و تحلیل اجرایی پژوهش با بهره گرفتن از روش ضریب همبستگی و آزمون خطی رگرسون چند گانه انجام پذیرفت. در نهایت نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که بین متغیرهای رفتار شهروندی سازمانی، هوش هیجانی، و رضایت شغلی رابطه معناداری وجود دارد. همچنین نتایج حاکی از آن است که مؤلفه‌ های هوش هیجانی می‏تواند رفتار شهروندی را پیش‌بینی نماید ضمن اینکه تمامی مؤلفه‌ های هوش هیجانی با رفتار شهروندی سازمانی رابطه معناداری دارد.

کلید واژه‏ ها: رفتار شهروندی سازمانی، هوش هیجانی، رضایت شغلی

فصـل اول

کلـیات پژوهـش

مقدمه:

در دوران کنونی، سازمان‌ها جایگاه والا و برجسته‌ای در ساختار فرهنگی و اجتماعی جوامع پیدا کرده‌اند. بسیاری از فعالیت‌های اساسی و حیاتی مربوط به زندگی مردم در سازمان‌ها انجام می‌گیرند و زندگی بدون وجود سازمان‌های گوناگون آموزشی، صنعتی، بازرگانی، خدماتی، سیاسی، نظامی و غیره غیرمقدور است. با وجود این نیل به موفقیت و پیشرفت همه جانبه و تأمین رفاه آسایش به صرف وجود سازمان‌ها تحقق نمی‏یابد، بلکه برای این منظور به سازمان‌های کارآمد و اثربخش نیاز است(شکر کن ,۱۳۷۹).

توسعه هر سازمانی تا حد زیادی به کاربرد صحیح نیروی انسانی بستگی دارد. ‌بنابرین‏ از موضوعات مورد توجه در مدیریت نیروی انسانی در سازمان، تأمین نیروها و ایجاد انگیزه برای بالابردن کیفیت کار آنان است. شغل هر فرد باید تأمین کننده قسمتی از نیازهای مادی، روانی و اجتماعی او باشد. از آنجا که تلاش هر سازمان به حداکثر رساندن تولیدات و کیفیت خدمات است، ‌بنابرین‏ باید این هدف به جدیت تمام دنبال شود. تولیدات هر سازمان منوط به آموزش نیروی ماهر و متخصص در زمینه‌های گوناگون می‌باشد و بالا بردن کیفیت مهارت‌های این نیروها نیز از اهداف هر سازمان می‌باشد و نیز برای رسیدن به چنین هدفی داشتن نیروی ماهر و باانگیزه سرشار از انرژی لازم و حتمی می‌باشد.(پاشا،۱۳۸۴).

پس نیروی انسانی به عنوان مهمترین و با ارزش‌ترین سرمایه سازمان، عوامل متفکر و توانمندی هستند که می‌توانند با بهینه استفاده کردن سایر منابع، سازمانی قدرتمند و پویا ایجاد نمایند. بدیهی است کارمند با انگیزه می‌تواند به کمک اراده و تجربه‌هایش خود همه چیز را به نفع جامعه، محیط کاری و خود تغییر دهند. (ادریس و رئیسی اردلی، ۱۳۸۳).

مفهوم رفتار شهروندی سازمانی اولین بار توسط بیتمن و ارگان در اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی به دنیای علم ارائه شد. تحقیقات اولیه که در زمینه رفتار شهروندی سازمانی انجام گرفت بیشتر برای شناسایی مسئولیت‌ها و یا رفتارهایی بود که کارکنان در سازمان داشتند. اما اغلب نادیده گرفته می‌شد. این رفتارها با وجود اینکه در ارزیابی سنتی عملکرد شغلی به طور ناقص اندازه‌گیری می‌شدند و یا حتی گاهی اوقات مورد غفلت قرار می‌گرفتند، اما در بهبود اثربخشی سازمانی مؤثر بودند. (بینستوک، ۲۰۰۳)

(اعمال رفتار شهروندی سازمانی)که در محل کار اتفاق می‌افتند را اینگونه تعریف می‌کنند:

مجموعه‌ای از رفتارهای داوطلبانه و اختیاری که بخشی از وظایف رسمی فرد نیستند اما با این وجود توسط وی انجام و باعث بهبود مؤثر وظایف و نقش سازمان می‌شوند. (اپل‌بام و همکاران، ۲۰۰۴)

با توجه به تعریف بالا از انسان به عنوان شهروند سازمانی انتظار می‌رود پیش از الزامات نقش خود و فراتر از وظایف رسمی، در خدمت اهداف سازمان فعالیت کند. به عبارت دیگر ساختار رفتار شهروندی سازماین به دنبال شناسایی، اداره و ارزیابی رفتارهای فرانقش کاکنانی است که در سازمان فعالیت می‌کنند در اثر این رفتارهای آنان اثربخشی سازمانی بهبود می‌یابد.

در بررسی‌ها و تحقیقات پیشین رفتار شهروندی سازمانی، پژوهش‌های انجام شده)استوار،۱۳۸۷و هادی زاده،۱۳۸۷و گرلیوز ۲۰۰۸) نشان می‌دهد که متغیرهای مختلفی با رفتار شهروندی رابطه داشته که در میان آن ها توجه ویژه‌ای به رضایت شغلی و احساس و نگرش‌های مثبتی است که کارکنان نسبت به شغل خود دارند.

دنیای کنونی با شتاب فزاینده‌ای در حال صنعتی شدن است. این امر ضرورت نوآوری، انعطاف‌پذیری، بهره‌وری و ‌پاسخ‌گویی‌ را برای بقا و موفقیت سازمان‌ها بیشتر می‌‌کند. از این رو، استانداردهای جدیدی باید برای سازمان‌ها تدوین گردد تا پاسخگوی چالش‌های جهانی بوده و زمینه مناسبی را برای کارکنان فراهم کند تا بتوانند از مناسب‌ترین مهارت‌ها برخوردار باشند. از این رو، روانشناسان تأکید دارند کارکنان سازمان‌ها باید فراتر از وظایف رسمی خود عمل کنند. با توجه به تعامل فراوان و رو در رو با مشتری و همچنین ماهیت خدمات، این مفهوم در بخش‌های خدماتی اهمیت بیشتری دارد (گارگ و راستوگی، ۲۰۰۶).

یکی از مهارتهایی که می‌تواند به کارکنان در این راه کمک کند، «رفتار شهروندی سازمانی» است. این مقوله به رفتارهای فردی اشاره دارد که برخاسته از بصیرت افراد بوده و علاوه بر این‌که کارایی و اثر بخشی عملکرد سازمان را افزایش می ‏دهند، مستقیم و به صورت صریح، از طریق سیستم رسمی پاداش تشویق نمی‌شوند (اورگان، ۱۹۸۸؛ بورنز و کارپنتر، ۲۰۰۸).

رفتار شهروندی سازمانی، حرکت کردن به ورای حداقل عملکرد مورد انتظار است (بورنز و کارپنتر، ۲۰۰۸) (موران، ۲۰۰۳).

از سوی دیگر، تحقیقات دانشمندان گوناگون مانند «گلمن»، «بویاتزیس و همکارانش» و … نشان می‌دهد، یکی از عواملی که نقش بسیار مهمی در انجام موفق وظایف شغلی دارد، «هوش هیجانی»است (گولمن، ۱۹۹۵و۱۹۹۸؛ بویاتزیس و همکاران، ۲۰۰۰). افراد دارای هوش هیجانی بالا، هنر تعامل و مهارت کنترل و اداره احساسات دیگران را دارا هستند.

این مهارت‌ها محبوبیت، قوه رهبری و نفوذ شخصی را تقویت می‌کند و فرد را در هر گونه فعالیت اجتماعی و ارتباط صمیمانه با دیگران، موفق می‌کند. چنین افرادی با شناخت و بصیرت درونی که نسبت به تمایلات عاطفی خود و دیگران دارند، بهترین عملکرد را در موقعیت‌های مختلف زندگی بروز می‌دهند (عیوضی، ۱۳۸۵).

همه آنچه در بالا بدان اشاره شد، به خوبی گواه این مهم است که هوش هیجانی می‌تواند به عنوان یکی از پیش نیازهای توفیق کارکنان در بروز رفتار شهروندی سازمانی، قلمداد شود.