اگر چنین برنامه هایی قرار است موفق شود، باید جامعه محلی در طراحی و اجرای آن دخالت داشته باشد. برای تأثیر بیشتر، آن ها باید همچنین خدمات گسترده‌ای از جمله کمک اقتصادی و حمایت اجتماعی فراهم کنند و از شناسایی کردن زنان به عنوان قربانی جلوگیری کنند.

۳٫۲٫۲٫ بخشودگی تجاوز جنسی

بسیاری از جوامع برای محکوم کردن و پیگیری کردن تجاوز جنسی تا حدودی با شکست مواجه می‌شوند به‌خاطر اینکه از آن به عنوان یک حمله جسمی یا به عنوان تجاوز به شرافت بد برداشت می‌شود نه به عنوان یک جرم علیه شرافت فیزیکی قربانی. از دیدگاه تاریخی به کاربردن قوانین بشردوستانه بین‌المللی برای تجاوز جنسی به علت ضعف در خود قوانین و در تفسیر آن ها مشکل شده است.

مقصران خشونت جنسی در طول مخاصمات مسلحانه به‌علاوه کسانی که اجازه چنین اعمالی را می‌دهند در حال نقض قانون بشردوستانه بین‌المللی هستند. وقتی آن ها این کارها را در مقیاس وسیع یا به‌خاطر سیاست سازمان‌یافته انجام می‌دهند، آن ها در‌حال ارتکاب جرم علیه بشریت می‌باشند. تجاوز جنسی می‌تواند نقض پیمان ژنو‌۱۹۴۹، کنوانسیون قتل‌عام‌۱۹۷۵، کنوانسیون شکنجه‌۱۹۸۴ و یک جرم علیه بشریت تحت آئین‌نامه نورمبرگ باشد.^۱۲۵

در دسامبر سال‌۱۹۹۹ کمیسیون فرعی سازمان ملل متحد راجع به تشویق و حمایت از حقوق بشر، اعلام کرد که دولت ژاپن باید به زنانی که در طول جنگ جهانی دوم مجبور به فحشا شدند غرامت بدهد. دولت ‌به این درخواست‌ها پاسخ نداده است و دادگاه ژاپن درخواست‌های تنظیم شده توسط «زنان سهل‌الوصول» از کشورهای مختلف را رد کرده‌است. به علت بخشودگی آشکار این جرم‌ها خشم عمومی برانگیخته شد و یک دادگاه ۵‌روزه به نام دادگاه جرم‌های جنگی بین‌المللی زنان به منظور محاکمه بردگی جنسی ارتش ژاپنی در دسامبر سال‌۲۰۰۰ سازماندهی شد. اگرچه این دادگاه برای تحمیل مجازات هیچ سودی نداشت اما پی برد که نخست‌وزیر دوران جنگ و سایر مقامات نظامی ژاپنی مافوق مسئولیت اصلی گرفتاری‌های زنان سهل‌الوصول اسیر شده توسط ارتش ژاپنی را قبول کردند و دولت متحمل مسئولیت برای مجازات آن و حفظ سیستم رفاهی شده بود.

در فوریه سال‌۱۹۹۶، اولین گزارشگر مخصوص سازمان ملل متحد ‌در مورد تجاوز علیه زنان پیشنهاد کرد که دولت ژاپنی مسئولیت قانونی برای نقض قوانین بشر دوستانه بین‌المللی ‌در مورد زنان کره‌ای، که مجبور به بردگی جنسی توسط ارتش ژاپنی در طول جنگ جهانی دوم شدند، را بپذیرد. او پیشنهاد کرد که دولت خسارت را بپردازد و یک عذرخواهی کتبی برای قربانیان تنظیم کند.

گزارشگر ویژه در‌مورد حق خسارت برای تجاوزهای آشکار حقوق بشر به کمیسیون حقوق بشر UN گزارش داد که قربانیان بردگی حق دارند مستقیم غرامت جنگی را از دولت مجرم تقاضا کنند، نه تنها برای جرم بردگی بلکه برای شکست یک دولت در انجام تعهداتش برای مجازات مقصران یک جنگ.

تجاوز جنسی در روآندا

در سال ۱۹۹۸، دادگاه جنایی بین‌المللی در روآندا، جین‌پل‌آکاسو را برای خشونت جنسی مرتکب شده در طول قتل‌عام‌۱۹۹۴ روآندا از جمله‌۹ مورد قتل‌عام، جنایت‌هایی علیه بشریت و جرم‌های جنگی محکوم کرد. شاهدان می‌گفتند که زنان مورد تجاوز قرار می‌گرفتند و کشته می‌شدند در حالی که متهم ساکت بود.

این حکم از چندین جهت مهم بود. این اولین‌بار بود که یک دادگاه بین‌المللی خشونت جنسی را در یک جنگ داخلی مجازات می‌کرد و نیز اولین بار بود که تجاوز جنسی به عنوان یک عملی از قتل‌عام اعلام شد.

حکم دادگاه روآندا علیه Akayesu ‌یک تعریف کلی از تجاوز جنسی را طبق قانون بین‌المللی بیان کرد که آن را یک نوعی از تجاوز می‌نامند. دادگاه گفت تجاوز جنسی، مانند شکنجه‌ای برای اهدافی مانند تهدید، فساد، تحقیر، تبعیض، مجازات، کنترل یا کشتن یک شخص استفاده می‌شود. تجاوز جنسی مانند شکنجه تجاوز به شرافت شخص می‌باشد و تجاوز جنسی در حقیقت وقتی با تحریک یا با رضایت یا عدم‌مخالفت یک مقام دولتی یا سایر افرادی که در موقعیت رسمی کار می‌کنند تحمیل می‌شود با شکنجه مساوی می‌باشد.

در طول قتل‌عام روآندا، هزاران زن توسط شبه‌نظامیان و سربازان دولت قبلی روآندا مورد‌هدف قرار‌گرفتند.^۱۲۶ زنان تونسی تک‌تک مورد‌تجاوز قرار گرفتند. گروه مورد‌تجاوز با اشیایی مانند چوب‌های نوک تیز یا لوله تفنگ مورد‌تجاوز قرار گرفتند و به عنوان برده جنسی نگه داشته شدند یا از نظر جنسی صدمه دیدند. دادگاه جنایی بین‌المللی روآندا ثابت کرد کشتار‌جمعی می‌تواند شامل اقداماتی باشد برای جلوگیری از تولدها مانند معلولیت جنسی، عمل عقیم سازی، کنترل تولد اجباری، جداسازی جنسیت‌ها، ممنوعیت ازدواج. اگرچه کیفرخواست‌های بیشتری برای گنجاندن اتهامات خشونت جنسی، اصلاح شده است اما دادگاه فقط دو کیفرخواست اولیه برای خشونت جنسی و یک کیفرخواست برای قتل که شامل خشونت جنسی می‌باشد را اعلام کرد.^۱۲۷

قانون روم با برپا کردن دادگاه جنایی بین‌المللی توانایی بالقوه برای حمایت از حقوق زنان و دختران دارد. یک زمانی در قدرت اجرایی، ICC اختیارات ملی را کامل خواهد کرد و قدرتی برای مجازات قتل عام، جرم‌های علیه انسانیت، جرم‌های جنگی و تجاوز خواهد داشت.^۱۲۸ ICC خشونت جنسی را به مثابه جرم‌های جنگی و جرم‌هایی علیه انسانیت مورد‌تأیید قرار می‌دهد. این قانون که مشاوره، ترمیم، غرامت و جبران را برای قربانیان جرم‌های جنگ می‌پردازد و همچنین تشریفات دادگاه‌های حساسی ‌در مورد جنسیت و بچه خواهد داشت.

دولت ها مجبور شدند تا به اقداماتی برای ایجاد ICC ملحق شوند به منظور اینکه به پایان دادن بخشودگی جرم‌ها علیه زنان و دختران کمک کنند. به منظور اینکه‌ ICC تمام توانایی‌های بالقوه‌اش را عملی کند همه کشورهایی که قانون ICC را تأیید کرده‌اند باید تضمین کنند که از طریق اصلاح‌کردن و اجرای قوانین ملی مناسب، حمایت و کمک لازم را برای ICC فراهم کنند.^۱۲۹

۴٫۲٫۲٫ مکانیسم‌های کنترل خشونت جنسی

قانون ملی و بین‌المللی باید تجاوز جنسی را به عنوان یک جرم علیه شرافت فیزیکی فرد تدوین کند و ویژگی واقعی سوء‌استفاده را مورد‌بررسی قرار دهد و راه‌ حل ‌های مناسب را فراهم کند. دولت‌ها به طور قانونی مجبور هستند که برای کسانی که مرتکب تجاوز جنسی می‌شوند پاسخگو باشند و ضررهای واضح ناشی از حاملگی اجباری را جبران کنند.

در کل این قوانین باید از روش‌ها و مکانیسم‌هایی برای بررسی، گزارش، پیگیری و جبران خشونت و سوء‌استفاده جنسی که بررسی و تقویت می‌شود، حمایت کند. از قربانیانی که خشونت‌ها را گزارش می‌کنند کارکنان امدادی و پزشکی، وکلا، قضات و سایر مقاماتی که به جرم‌های تجاوز جنسی، حاملگی اجباری و سایر اشکال خشونت جنسی واکنش نشان می‌دهند باید برای کار به روشی آموزش ببینند که هم از بازمانده ها حمایت شود و هم به شرافت آن ها احترام گذاشته شود.

واضح است که هیچ رأی دادگاهی، تعهد بین‌المللی یا رهنمون‌هایی نمی‌تواند رنج قربانیان تجاوز جنسی، حاملگی اجباری و سایر خشونت‌های جنسی زمان جنگ را جبران کند. اما قضاوت‌هایی که تجاوز جنسی و سوء‌استفاده جنسی را به عنوان جرم‌هایی علیه انسانیت تعریف کرده‌اند – و تفصیل این جرم‌ها در حکم دادگاه جنایی بین‌المللی – اولین گام‌های مهم هستند.

پایداری نسبتاً کم در برابر تغیر اجازه می­دهد که طرح سازمانی شکل بگیرد که جوابگوی شرایطی با سرعت بالا و تغیرات پرشتاب باشد. تغیر باید مداوم و در حال ‌پیشرفت باشد. (ریچاردام بورتن، ترجمه، ۱۹۹۵).

تداوم سیر گذشته را ‌به این صورت تعریف می­کنیم: حالتی از ارتباطات فشرده، ناراحتی به دلایل خصومت دو طرفه، استرس، تعادلی از نیروها و عناصر متضاد، تداوم شبیه و شامل این موارد است: اضطراب، زود رنجی، تشنج و دست­پاچگی، استرس، خشک دستی و نگرانی مخالف موارد ذکر شده محبوبیت، آرامش، سهل انگاری، بی­خیالی و آسان گرفتن و بالاخره جو آرام. در ظاهر تداوم تنزل دهنده است، یعنی تداوم نیرومند خوشایند نیست و تداوم کم مناسب است. اما ممکن است در یک سازمان با تداوم زیاد سیر گذشته مناسب باشد. فلورانس ماکیاولی شهری با تداوم بالا بوده، اما می­دانیم که در عین حال محل تولد یک عصر روشن فکری هم بود.

کروسان و دیگران^[۱۹] (۱۹۹۱) در نقد چارچوب آموزش خود، بحث از این دارند که تداوم برای آموختن لازم است، تداوم کمک می­ کند که تعادلی از اکتشاف و بهره ­برداری برای آموزش به وجود آید. پس به نظر می­رسد که تداوم چیز مطلوبی است، لااقل در چند مرحله از یک سازمان قابل دوام.


تداوم در برابر تغیر تاریخ گسترده ­ای دارد. لوین معتقد است تا کسی نخواهد سازمانی را تغیر دهد، آن را درک نمی­کند، برای تغیرات مداوم، باید بیشتر به فرایند تغیر و نحوه­ اجرای آن توجه کنیم. دو دیدگاه برای تغیر وجود دارد:

• • مرحله­ ای (مقطعی)

• مداوم

تغیر مرحله­ ای به تغیر به عنوان فرآیندی برای توصیف، تشریح و درک می­نگرد. تغیر مداوم بیشتر به فرایند تغیر و چگونگی اداره و اجرای تغیر توجه دارد. آیزنهارت و برواک (۱۹۹۸) معتقدند تغیرات مداوم آسانتر از تغییرات مرحله­ ای است، در نتیجه ایده­ آن­ها این است که تغییرات را به عنوان هنجاری پذیرفته شده در سازمان تلقین کند. (ریچاردام بورتن، ترجمه ۱۹۹۵).

۲ – ۴ تفاوت فرهنگ سازمانی و جو سازمانی :

به طور کلی مفهوم جو سازمانی که در اواخر دهه شصت متداول و رایج شد ، مقدم بر فرهنگ سازمانی است که در اواخر دهه هشتاد رشد و تکامل یافت . جو و فرهنگ سازمانی هر دو مقولاتی هستند که برای توصیف ویژگی های سازمان و واحدهای مربوطه استفاده می‌شوند . علی رغم ارتباط زیاد بین دو مفهوم ، همچنان آن دو از هم متمایز می‌باشند ( فروتن ، ۱۳۸۸ ) .

ریچارد و اشنایدر معتقدند که جو سازمانی به دیدگاه های سازمانی ، اقدامات و روش های رسمی و غیر رسمی اطلاق می‌گردد .

شرمر هورن و جان معنقدند که فرهنگ سازمانی سیستمی از عقاید و ارزش های مشترک است که رفتار و اعضای سازمان را راهنمایی و هدایت می‌کند ؛ ‌بنابرین‏ ‌بر اساس تعریف ارائه شده پیرامون جو و فرهنگ سازمانی می توان خاطر نشان ساخت : جو سازمانی به طور نسبی یک خصوصیت احاطه کننده و در بردارنده برای سازمان است و برعکس فرهنگ یک خصوصیت است که به طور کلی سازمان را احاطه می‌کند ( فروتن ، ۱۳۸۸ ) .

فرهنگ سازمانی با طبیعت ، اعتقادات و انتظارات درباره زندگی سازمانی ارتباط پیدا می‌کند در حالی که جو عبارت از شاخصی است به منظور تعیین این که آیا این باورها و انتظارات تحقق پیدا کرده‌اند یا نه ؟ به طور خلاصه در تفاوت بین فرهنگ و جو می توان گفت :

1. 1. فرهنگ با این نکته که چگونه کار مدرسه خوب انجام می شود ، سر و کار دارد ، در حالی که جو با ادراکات و احساسات نسبت به محیط داخلی مدرسه سر و کار دارد .

1. 1. فرهنگ سازمانی مجموعه ای از جهت گیری های مشترک است که سازمان را یکپارچه نگه داشته و هویت ممتازی به آن می‌دهد ، در حالی اقلیم در ادراک مشترک نهفته است .

1. فرهنگ ، فرض ها ، ارزش ها و هنجار های مشترک است و جو ، ادراک مشترک افراد از رفتار است ( فروتن ، ۱۳۸۸ ) .

۲ – ۵ ابعاد جو سازمانی :

بسیاری از تحقیقات خاطر نشان ساخته اند که جو سازمانی از اجزا یا ابعاد خاصی تشکیل شده است . برخی محققان به ویژگی های روانی _ اجتماعی محیط کار مانند ارتباطات درونی مدرسه توجه بیشتری دارند و بعضی دیگر خصوصیات غیر مادی و عینی را تواما به عنوان شاخص های تشکیل دهنده مورد تأکید قرار داده‌اند ( فروتن ، ۱۳۸۸ ) .

بعد وضوح و روشنی هدف ، عدم وضوح اهداف در سازمان ها ، کارکنان را سرگردان خواهد نمود به نحوی که نسبت به تغیرات محیط بدون یک احساس روشن و آنچه که واقعا به دنبال این تغیرات می‌باشد واکنش نشان می‌دهند. ولی اگر هدف های سازمانی برای کارکنان واضح ، روشن و بدون ابهام باشند موجب تقویت انگیزه در کارکنان شده و یک منبه الهامی برای غلبه بر موانع و پیدا کردن بهترین راه حل ها برای حل مشکلات می شود که افراد به طرح ایده هابپای خلاق و نو روی آورند ( غفاری ، ۱۳۸۵ ) .

در بعد توافق و روشنی نقش ، میزان مسئولیت ، اقدامات کاری ، بازخورد مناسب و تنوع در کار که جزو محیط کاری محسوب می‌شوند هرچه وسیع تر باشند موجب ابهام و استرس می‌شوند و محدودیت زیاد نیز موجب یکنواختی و خستگی شده و منجربه عدم بروز خلاقیت می شود.

همچنین ابهام و تضاد نقش هم می‌تواند روی کارایی اثر منفی داشته باشد ، وقتی کارکنان کاری را که انجام می‌دهند و انتظاری را که از آن ها می رود را نمی شناسند یا کار های خواسته شده از آن ها با نقش شان در سازمان تناقض داشته باشد موجب نارضایتی و کاهش کارایی در سازمان می شود .

مدیران وظیفه دارند به طور مستمر فعالیت کارکنان را زیر نظر داشته باشند و به علائم ابهام نقش و عدم رضایت کارکنان از نقش خود توجه داشته باشند و در اولین فرصت اقدامات لازم جهت رفع آن ها را انجام دهند . تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش رابطه معنی داری بین جنس ، مدرک تحصیلی ، سابقه کار و محل خدمت با بعد وضوح و توافق نقش سازمانی را نشان نمی دهد .

رضایت از پاداش و یک سیستم پاداش مؤثر می‌تواند منجر به افزایش سود دهی و ارائه طرح های نو در جهت کاهش هزینه ها و افزایش درآمد ، طرح یک محصول جدید و حذف فعالیت های غیر مفید گردد ؛ تنها از عهده افرادی بر می‌آید که به درستی برانگیخته شده باشند و یکی از ابزار های مهم ایجاد تحرک و انگیزه در کارکنان می‌تواند سیستم پاداش دهی مناسب باشد . مشوق های مادی و معنوی در ترغیب افراد و ترویج خلاقیت سهم به سزایی دارد . با تشویق کارکنان خلاق و دادن مزایای مادی و معنوی به طرح های نو و ابتکارات جدید ، توفیق طرح های مربوطه را ممکن می‌سازد و در افراد انگیزه ایجاد می شود که راه خود را ادامه دهند . نتایج حاصل از یافته ها رابطه معنی داری را بین جنس ، سابقه کار و محل خدمت با بعد رضایت از پاداش نشان نمی دهد .

علاوه بر مسأله قتل، در جراحات مادون نفس و یا تعرضات جسمانی غیر از قتل نظیر جرح و نقص عضو نیز قانون مجازات اسلامی از زنان بزه دیده حمایت کم تری ‌کرده‌است. ‌بر اساس حکم ماده ۲۷۳ قانون مجازات اسلامی؛ «در قصاص عضو، زن و مرد برابرند و مرد مجرم به سبب نقص عضو یا جرحی که به زن وارد نماید با قصاص عضو مانند آن محکوم می شود مگر این که دیه عضوی که ناقص شده ثلث یا بیش از ثلث دیه کامل باشد که در آن صورت زن هنگامی می‌تواند قصاص کند که نصف دیه آن عضو را به مرد بپردازد».

در واقع با توجه به ماده فوق با افزایش میزان آسیب وارده به زن میزان حمایت مقرر برای او به نصف تقلیل می‌یابد و این به معنای عدول منفی از اصل تساوی افراد در برابر قانون کیفری و به ویژه مجازات ها و محروم کردن زنان از حمایت یکسان با مردان در برابر نقص عضو و جراحات وارده به آن ها است. بدین سان قانون گذار کیفری ایران در مواردی نظیر جرایم علیه تمامیت جسمانی زنان نیز آنان را از حمایت کیفری یکسان با مردان محروم ساخته است این موضوع ممکن است حامل این پیام باشد: «جان یک زن با جان یک مرد برابر نبوده و جان مردان با ارزش تر از زنان است.» و از طرف دیگر ‌بر اساس نظریه های جرم شناختی و بزه دیده شناختی پیش گفته، این مسأله می‌تواند به عنوان عاملی در جهت «بزه دیدگی» بیش تر آن ها چه در درون خانواده و چه در بیرون از آن
مطرح شود.

۲-۲-۵٫ آیا تدوین اسناد بین‌المللی موجود، موجب جلوگیری از بزه­ دیده­گی زنان بوده است؟

جنسیت بزه دیده (زن بودن) موجب شده است که قانون‌گذار کیفری بنا به دلایل خاص جرم شناسانه و حقوق بشری، به فراهم کردن حمایتها و تضمینات قانونی ویژه و متفاوت با مردان از زنان بزه دیده در حقوق کیفری ماهوی و شکلی مبادرت کند.

در برخی موارد، زن بودن بزه دیده موجب شده است که قانونگذاز کیفری وی را از حمایت کیفری و قانونی یکسان با مردان محروم سازد. به عبارت دیگر، جنسیت بزه دیده (زن بودن) به منزله عاملی برای حمایت کیفری کمتر از وی تبدیل شده است.

در حقوق کیفری بین الملل نیز این موضوع را می توان به وفور مشاهده نمود. در واقع در این شاخه از علوم کیفری یعنی حقوق جزای بین ­الملل، تمرکز اصلی بزه دیدگی زنان بر مسئله خشونت علیه ایشان معطوف شده است. در حقیقت، یکی از شایع­ترین جرایم در حوزه حقوق جزای بین ­الملل، جنایات علیه بشریت و به تبع آن، جنایت خشونت علیه زنان – به مثابه مهم­ترین این قسم از جرایم- است که با به وجود آمدن مباحث جدیدی چون حقوق کیفری بین ­المللی( حقوق جزای بین ­الملل) ، تأسيس دادگاه های کیفری بین‌المللی ، الحاق تعداد زیادی از کشورها به اساسنامه دادگاه کیفری بین‌المللی و …. مطرح شده است . مسئله خشونت علیه زنان و مصداق‌های آن برای نخستین بار در اعلامیه ۲۰ دسامبر ۱۹۹۳ مورد توجه قرار گرفت. تا پیش از آن، در هیچ مطلبی، حتی کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان که در سال ۱۹۷۹ به تصویب رسیده بود هم مشخصاً ماده‌ای در رابطه با خشونت وجود نداشت. در۲۰ دسامبر ۱۹۹۳، اعلامیه رفع خشونت علیه زنان توسط کمیته‌ای که زیر نظر کمیسیون حقوق بشر سابق فعالیت می‌کرد، منتشر شد و به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید. انتشار و تصویب این اعلامیه از اهمیت زیادی برخوردار بود و هر چند از لحاظ حقوقی بار یک کنوانسیون را نداشت ولی کشورهای مختلف، حتی نمایندگانی از ایران، در امضای آن حضور داشتند و مفاد آن بارها و به مناسبت‌های مختلف تکرار شد که این تکرارها در عرف بین‌الملل بسیار مهم شمرده می‌شوند. در عین حال، معرفی روز ۲۵ نوامبر از سوی سازمان ملل متحد به عنوان روز مبارزه خشونت علیه زنان نیز نکته مهم دیگری بود که با وجود جنبه نمادین آن، اهمیت بسزایی داشت^[۱۶۳]

این مسئله که خشونت جنسی در طول درگیری غیر قابل اجتناب است خیلی وقت نیست که پذیرفته شده است. اکنون غیر ممکن است که این بی رحمی ها را انکار کرد یا نسبت به مجازات جرایم خشونت بی تفاوت بود. تجاوز زنان و دختران در آخر به رسمیت شناخته شد و به عنوان ابزاری در جنگ مورد پیگرد قرار گرفت و هنوز بیشتر خشونت جنسی طی درگیری ها به دلیل معیارهای حمایتی ضعیف کشورها، پیگردها و تعقیبات قضایی ناکافی و تعداد کم خدمات مستقیم به بازماندگان از پیگرد در امان هستند. حتی در دادگاه بین‌المللی کیفری، طبق گفته دادستان لویز^[۱۶۴] ، مشکل و مانع تحت پیگرد قرار دادن جرایم جنسیتی این است که این جرایم اغلب گزارش نشده می مانند: به دلیل ترس و ننگ اجتماعی. تا اندازه‌ای تعداد کمی از زنان تاثیرگذار پیدا می‌شوند که این توانایی را پیدا کنند که داستان هایشان از خشونت جنسی یا تجاوز را پیگیر شوند^[۱۶۵]

یکی­دیگر از جلوه­های مسئله خود کارآمدی، تأثیر آن بر موفقیت یا عدم موفقیت است. افراد موفق معتقدند که می ­توانند به شکل موفقیت ­آمیز عمل نمایند و در واقع نیز چنین هستند . خود کارآمدی بر دشواری اهداف انتخاب شده توسط فرد تأثیر می‌گذارد به طوری که افراد دارای خودکارآمدی بالا به انتخاب اهداف چالش انگیز و دشوارتر می پردازند . علاوه بر این خودکارآمدی بر میزان سعی وکوششی که فرد در یک فعالیت از خود نشان می‌دهد و مدتی که فرد می‌تواند در برابر کارها و تکالیف مشکل استقامت و پایداری نشان دهد ، تأثیر می‌گذارد . یک حس قوی خود کارآمدی نه تنها انجام خوب کارها را تسهیل می‌کند بلکه فرد را به ایستادگی و پایداری در برابر شکست و ناکامی یاری می‌دهد . بعلاوه قضاوت افراد ‌در مورد توانایی‌های خود ، در چگونگی تفکر و احساس آن ها درباره یک تکلیف یا یک کار ، انتظارات آن ها ‌در مورد انجام یک کار و اینکه چگونه آن را به پایان خواهند رساند تأثیر می‌گذارد(باندورا، ۱۹۹۶).

۲-۶- مبانی روانشناختی خودکارآمدی

خودکارآمدی مستلزم در نظر گرفتن عنصر هشیاری است. هشیاری عنصری است که در روانشناسی شناختی مورد تأکید می‌باشد. هشیاری در این حوزه ناظر به ابعاد شناختی تعامل فرد با محیط پیرامون است که در ان فرد آگاهانه به شناخت می‌رسد. تأکید بر این عنصر به عنوان منشا شکل گیری مبحث خودکارآمدی در بین مکتب های مختلف روانشناسی متفاوت بوده است. در روانشناسی آزمایشی وونت با محدود ساختن موضوع روانشناسی به تجربه هشیار و اعلام اینکه روان شناسی علم مبتنی بر تجربه است توانسته دامنه روانشناسی را از بحث های مربوط به روح نامیرا و بدن میرا بزداید. او با تأکید بر استعداد خودسازی انسان، نظام خود را اراده گرایی خواند که به صورت عمل یا اراده کردن تعریف شده است (هرگنهان و السون^[۲۲]، ۲۰۰۵).

به رغم تأکید وونت بر اراده گرایی به معنی کاربرد عنصر هشیاری در عمل، این عنصر بعد از او در مکتب ساخت گرایی تیچنر به فراموشی سپرده شد. در رویکرد تیچنر عناصر یا محتواهای ذهنی و پیوند مکانیکی آن ها از طریق فرایند تداعی پذیرفته شده بود، اما خبری از اراده گرایی وونت نبود (شولتز و سیدنی^[۲۳]، ۲۰۰۹). از نطر تیچنر، هدف روان شناسی مطالعه کل تجربه هشیار بود. بعد از ساخت گرایی، مکتب کارکردگرایی زمینه را برای احیای مجدد هشیاری فراهم کرد. کارکردگرایی با کارکرد ذهن یا استفاده از آن توسط موجود زنده در سازگاری با محیط خود سروکار دارد و پرسش بنیادی آن این است که فرایندهای ذهنی چه کاری انجام می‌دهند؟ این مکتب زمینه را برای رشد مکتب رفتارگرایی در روان شناسی فراهم کرد. رفتارگرایی در شکل اولیه و جدیدش با آن همه شهرت و تأثیر از سوی تعدادی از روانشناسان از جمله تعدادی که خود را رفتارگرا می نامیدند، مورد انتقاد قرار گرفت. آن ها انکار کلی فرایندهای ذهنی یا شناختی (به ویژه هشیاری) را مورد سئوال قرار دادند و نهضت جدیدی با نام رویکرد یادگیری اجتماعی یا رویکرد رفتاری – اجتماعی شکل دادند. این مکتب وجه مشخصه سومین مرحله یعنی نورفتار گرایی جدید در رشد مکتب فکری رفتارگرایی است نبود (شولتز و همکاران، ۲۰۰۹). از مهمترین نماینده های این نحله آلبرت بندورا و جولیان راتر^[۲۴] هستند.

بندورا با تأکید بر کنش وری انسان در رابطه ضروری و متقابل بین سه ضلع انسان، محیط و رفتار رابطه متقابلی را به تصویر کشید که در آن هویت و شخصیت فرد در حین کنش متقابل و مفهوم هستی شناختی «ارتباط» تبلور می‌یابد. فرد در موقعیت جدید و با توسل به معیارهای عملکرد که به تدریج برای او به باور و عقیده تبدیل می‌کند. این مبحث در آرای بندورا در نهایت به اندیشه عاملیت انسان منتهی می شود که در آن فرد با رویکردی مثبت نسبت به توانایی‌های خود با عناصر شناختی – رفتاری قصدمندی (حیثیت التفاتی)، پیش اندیشی، خود واکنش سلزی و خود تأملی، هشیاری را در عمل به عنوان هسته کارآمدی خود به منصه ظهور می رساند (دست مرد و همکاران، ۱۳۹۱).

۲-۷- اثرات خودکارآمدی بر کارکردهای روان شناختی

۲-۷-۱- اثر خود کارآمدی برسطح انگیزش :

عقاید خودکارآمدی برآرزوها و تلاش برای دستیابی به هدف ، سطح انگیزش، گذر از مصایب ، مقاومت در برابر مشکلات و موانع ، کیفیت تفکر تحلیلی ، اسناد علی برای موفقیتها و شکست‌ها و آسیب پذیری از استرس و افسردگی تأثیرمی گذارد . قوت عقاید فرد ‌در مورد مؤثر بودن خودشان بر اینکه آیا آن ها برای هماهنگی و سازش با موقعیتهای داده شده تلاش می‌کنند تأثیر می‌گذارد . خودکارآمدی ادراک شده بر انتخاب موقعیتهای رفتاری تأثیر می‌گذارند . افراد از موقعیتهای تهدید کننده ای که فکر می‌کنند فراتر از مهارت‌های سازشی آن ها است ، می ترسند و از آن ها اجتناب می نمایند اما موقعی که خودشان را در اداره موقعیت‌ها توانا درک کنند در آن فعالیت‌ها درگیر می‌شوند و فعالانه و با اطمینان عمل می‌کنند . خود کارآمدی ادراک شده ، نه تنها تأثیر جهت دهی بر انتخاب فعالیت‌ها و محیط ها دارد بلکه به وسیله انتظارات از موقعیت احتمالی ، می‌تواند بر تلاش‌های سازشی که شروع کرده‌اند اثر بگذارد ( باندروا ، ۱۹۹۶،۱۹۹۷).

خودکارآمدی درک شده نقش تعیین کننده ای بر خود انگیزشی افراد دارد. زیرا باور خودکارآمدی بر گزینش اهداف چالش آور، میزان تلاش و کوشش در انجام وظایف، میزان استقامت و پشتکاری در رویارویی با مشکلات و میزان تحمل فشارها اثر می‌گذارد (لوکی و لادام^[۲۵]، ۱۹۹۰). باور خودکارآمدی از طریق این تعیین کننده ها بر رفتار انسان نقش اساسی را ایفا می‌کند. برخی تعیین کننده ها به شرح زیر است:

سال

۲۰۰۶

۲۰۰۷

۲۰۰۸

۲۰۰۹

۲۰۱۰

۲۰۱۱

۲۰۱۲

۲۰۱۳

۲۰۱۴

رتبه ایران در فضای کسب و کار

۱۱۹

۱۳۱

۱۳۵

۱۴۲

۱۳۷

۱۲۹

۱۴۴

۱۴۵

۱۵۲

منبع: بانک جهانی

در این شرایط، مدیران شرکت های بحران زده برای پیشگیری از ورشکستگی باید دنبال انتخاب استراتژی های مناسب برای بقا در شرایط رکود اقتصادی باشند.

با توجه به اهمیت استراتژی های بازاریابی شرکت به ‌عنوان موثرترین عامل ‌در مورد پویایی و بقا در رکود یک بنگاه تجاری اعم از بزرگ یا کوچک، و مبتلا بودن اقتصاد ملی و بین‌المللی به رکود این پژوهش بر آن است که به شناسایی و رتبه بندی سه استراتژی های بازاریابی(رهبری هزینه ؛ استراتژی کاهش و استراتژی تمرکز مجدد بر محصول بازار) شرکت های کوچک و متوسط که موجب بقای آن ها در شرایط رکود اقتصادی می شود، بپردازد.

۱-۴-اهداف پژوهش

هدف پژوهش درک شرایط و ویژگی های رکود اقتصادی، تاثیر رکود بر عملکرد شرکت ها، عوامل مؤثر بر بقای شرکت ها در رکود اقتصادی، شناسایی استراتژی های بازاریابی مؤثر بر بقای شرکت های کوچک و متوسط در رکود اقتصادی و همچنین اولویت بندی این استراتژی های در شرایط رکودی بر اساس دیدگاه خبرگان با روش فرایند تحلیل شبکه فازی می‌باشد.

۱-۵-فرضیه ی پژوهش

استراتژی های رهبری هزینه ، استراتژی تمرکز مجدد بر محصول بازار و استراتژی کاهش در شرایط رکود اقتصادی از اولویت یکسانی برخوردارند.

۱-۶-سؤال‏های پژوهش

• • معیارهای مؤثر بر بقای شرکت های کوچک و متوسط در شرایط رکود اقتصادی چه می‌باشد؟

• • شرکت های کوچک و متوسط فعال در شهرک های صنعتی استان مازندران از کدامیک از استراتژی های بازاریابی در مواجه با رکود اقتصادی استفاده می‌کنند؟

• بر اساس دیدگاه خبرگان کدامیک از این استراتژی ها اولویت داشته و در شرایط رکود موثرتر است؟

۱-۷-حدود پژوهش

۱-۷-۱-قلمرو مکانی پژوهش در شرکت های کوچک و متوسط شهرک های صنعتی استان مازندران انجام می شود.

۱-۷-۲-قلمرو زمانی قلمرو زمانی تحقیق، سه ماه چهارم ۱۳۹۳و ۶ ماه اول سال۱۳۹۴(۲۰۱۵) می‌باشد.

۱-۷-۳-قلمرو موضوعی پژوهش در رابطه با شناسایی و اولویت بندی استراتژی های بازاریابی شرکت های کوچک و متوسط به منظور بقای آن ها در شرایط رکود اقتصادی می‌باشد.

۱-۸-تعریف واژگان کلیدی

برای درک بهتر با موضوع تحقیق، در این تحقیق تعدادی از واژگان اصلی به کار گرفته شده تعریف مفهومی و تعریف عملیاتی از آن ارائه می شود.

۱-۸-۱-رکود اقتصادی^[۱۸]

کشورها از نظر اقتصادی با یکی از چرخه های تجاری رو به رو هستند. این چرخه ها شامل رکود، رونق، بحران و بهبود می‌باشد که هر کدام از این حالت ها شرایط ویژه مربوط به خودشان را دارند. رکود به مرحله ای گفته می شود که تولید ناخالص داخلی واقعی بالفعل کمتر از تولید ناخالص ملی واقعی بالقوه است و تولید ناخالص ملی واقعی بالفعل دارای سیر نزولی است. همزمان با ایجاد رکود فعالیت‌های اقتصادی نیز وارد یک دوره نزولی می‌شوند که از مهمترین آن ها می توان کاهش نرخ اشتغال و افزایش بیکاری، کاهش سرمایه گذاری و کاهش سود مشارکتی و کاهش تمایل به فعالیت‌های تولیدی و صنعتی نام برد(حسینی و همکاران، ۱۳۹۰).

۱-۸-۲-استراتژی بازاریابی^[۱۹]

۱-۸-۲-۱-استراتژی بازاریابی

استراتژی بازاریابی مجموعه ای از تصمیمات و فعالیت های به هم پیوسته است که از طریق آن، واحد تجاری استراتژیک انتظار دارد به هدف های بازاریابی خود برسد و ارزش های مورد انتظار مشتریانش را برآورده سازد. اموری که سازمان می‌خواهد بر حسب سهم بازار، مقدار فروش، مبلغ فروش، و از این قبیل محقق سازد، هدف بازاریابی نام دارند و اینکه جهت و چگونگی حرکت به سمت این هدف ها چیست استراتژی بازاریابی نامیده می شود، ‌بنابرین‏ استراتژی بازاریابی، روش های تحقق هدف های بازاریابی هستند(رضوانی، ۱۳۸۹).

۱-۸-۲-۲-استراتژی های بازاریابی در شرایط رکود اقتصادی

۱-۸-۲-۲-۱-استراتژی تمرکز مجدد بر محصول- بازار^[۲۰]

به میزان درک مدیران از عرضه محصولات جدید و ورود به بازارهای جدید اشاره دارد که شرکت های بحران زده به عنوان اقداماتی برای بهبود عملکرد تجاری و احیای خود به آن پرداخته‌اند .اسلاتر و لاوت^[۲۱](۱۹۹۹) معتقدند که راهبرد تمرکز مجدد محصول بازار شامل اضافه یا حذف کردن خطوط تولید محصول، اضافه یا حذف کردن مشتریان، تغییر در آمیخته فروش، خارج شدن کامل از یک بخش بازار و ورود به یک بخش جدید محصول بازار می شود. زمانی که رکود عمیق تر می شود، نیاز به تغییر در موضع راهبردی شرکت های بحران زده ازطریق تمرکز مجدد محصول بازار افزایش می‌یابد(رحمان سرشت و همکاران، ۱۳۹۲). مجموعه اقداماتی که شرکت در جهت عرضه محصولات جدید و ورود به بازارهای جدید طی چند ساله گذشته به عنوان اقداماتی برای بهبود عملکرد مالی انجام داده است(کو، ۲۰۰۴؛ چودری، ۲۰۰۲).

راهبرد تغییر در عرضه محصول^[۲۲]: مجموعه اقداماتی ک شرکت در راستای تغییرات در خطوط که با هدف تولید درآمد مطلوب و بهبود عملکرد مالی انجام داده است(انیل و همکاران،۲۰۰۴).

راهبرد تغییر در بازار^[۲۳]: مجموعه اقداماتی که شرکت در جهت تغییرات در بازار و با هدف تولید درآمد مطلوب در طول دوران افول انجام داده است(بارکرو بار، ۲۰۰۲).

۱-۸-۲-۲-۲-استراتژی رهبری هزینه^[۲۴]

در این استراتژی سازمان محصولات یا خدمات استانداردی را با حداقل قیمت؛ در مقایسه با رقبا؛ تولید و عرضه می‌کند. استراتژی رهبری هزینه با بهره گرفتن از مواردی مانند صرفه جویی در مقیاس، منحنی های یادگیری، افزایش بهره ری منابع و نظایر آن موجب کاهش بهای تمام شده می شود(مرادی, ۱۳۹۰).مجموعه اقداماتی در داخل شرکت برای کاهش هزینه عملیاتی با هدف کسب بهره وری در طول رکود انجام شده(بالگوبین و پندیت، ۲۰۰۱).

۱-۸-۲-۲-۳-استراتژی کاهش^[۲۵]

این استراتژی در شرایطی دنبال می‌شوند که: کاهش خطوط تولید، بازارها یا وظایف برای سازمان مطلوب یا ضروری باشد. سازمان با تمرکز بر افزایش پیشرفت برخی فعالیت ها و وظایف، اقدام به کاهش و حتی حذف بخش هایی که دارای جریانات نقدی منفی هستند می کند(رضوانی ، ۱۳۸۹).

۱-۸-۳-شرکت‌های کوچک ومتوسط^[۲۶]

تعریف واحد و ثابتی برای شرکت‌های کوچک ومتوسط وجود ندارد و تعاریف موجود از کشوری به کشور دیگر تغییر می‌کند(شاه طهماسبی و همکاران، ۱۳۹۱). البته معیارهایی برای تعریف شرکت‌های کوچک و متوسط وجود دارد که مهمترین آن ها عبارتند از: تعداد کارکنان، میزان دارایی های به کار رفته، نسبت فروش به سرمایه در گردش، ارزش دارایی، گردش پول، میزان فروش می‌باشد(ونگ و اسپینوال^[۲۷]،۲۰۰۴). اما رایج ترین معیار تعداد کارکنان می‌باشد (شاه طهماسبی و همکاران،۱۳۹۱). در ایران تعاریف گوناگونی از شرکت‌های کوچک ومتوسط در سازمان‌های مختلف وجود دارد، بر اساس تعریف وزارت صنایع و معادن و وزارت جهاد کشاورزی، بنگاه‌های کوچک و متوسط، واحدهای صنعتی و خدماتی (شهری و روستایی) هستند که کمتر از ۵۰ نفر کارگر دارند(یونیدو^[۲۸]، ۱۳۸۳ ). همچنین وزارت صنایع و بانک مرکزی اندازه بنگاه ها با تعدا کارکنان کمتر از ۵۰ نفر را صنایع کوچک و از ۵۰ تا ۱۵۰ نفر را صنایع متوسط و از ۱۵۰ نفر به بالا را بنگاه های بزرگ صنعتی می‌نامند(بیدختی، ۱۳۹۰).

۱-۸-۴-روش فرایند تحلیل شبکه ای فازی